اهمیت شاهنامه در زنده نگه داشتن زبان فارسی و تاریخ ملی ایرانیان نیز بر کسی از اهالی ایران و فارسی‌زبانان دنیا پوشیده نیست.
چندی پیش، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در راستای معرفی و نشر نفایس رضوی این مجموعه بزرگ فرهنگی، تاریخی و هنری اقدام به چاپ کتاب کاتالوگ «منتخب شاهنامه‌های مصور چاپ سنگی» موجود در این سازمان کرد.
به بهانه جنجال اخیر مربوط به اهانت به فردوسی و شاهکار بی‌بدیلش شاهنامه، در این گزارش به معرفی مختصر این کتاب کاتالوگ و برخی از تصاویر و نسخه‌های مصور چاپ سنگی مربوط به شاهنامه، این اثر ارزشمند حکیم توس می‌پردازیم.
کتابخانه آستان قدس رضوی، تجلی‌گاه ارادت هنرمندان و دانشمندان به عالم آل‌محمد(ع)
رئیس سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی در مقدمه این کتاب کاتالوگ عنوان کرده است: از آن هنگام که وجود مقدس حضرت ثامن‌الحجج(ع) در سرزمین خراسان آرام گرفت و بارگاه منورش، زیارتگاه عاشقان اهل بیت عصمت و طهارت(ع) شد، حرم مطهر و آستان مقدس پاره تن رسول خاتم(ع) به سرعت تبدیل به تجلی‌گاه عشق و ارادت اقشار مختلف، به‌ویژه علما، دانشمندان، هنرمندان، فرهیختگان، ادیبان و واقفان شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سید جلال حسینی می‌افزاید:
از این رو، گنجینه‌ای در خور و شایسته از مفاخر علم و هنر و ادب در قالب نسخه‌های خطی، اسناد و اشیای موزه‌ای، همچنین معماری و آرایه‌های مرتبط با آن در این مجموعه بزرگ علمی، فرهنگی، هنری، تاریخی و... فراهم و گردآوری شده است.
براساس اظهارات وی، تعداد نسخه‌های خطی گنجینه رضوی به بیش از ۹۰هزار و تعداد نسخه‌های چاپ سنگی و سربی موجود در این گنجینه نیز امروزه به بیش از ۵۴هزار نسخه رسیده است.
هدف از انتشار کتاب کاتالوگ شاهنامه‌های مصور چاپ سنگی
این مقام مسئول بیان می‌کند: در این راستا، سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی افزون بر توجه به مشارکت نهادهای فرهنگی در انتشار و بازنشر هرچه بیشتر نسخه‌های نفیس گنجینه در قالب فاکسیمیله، اقدام به آماده‌سازی و تولید مجموعه کاتالوگ‌های نفیسی کرده که در هر یک به معرفی منتخبی از آثار بی‌نظیر این آرشیو، با ارائه تصاویری بدیع پرداخته است. این نسخه، سومین شماره از این مجموعه بوده که به معرفی منتخبی از برخی تصاویر و نسخه‌های مصور چاپ سنگی مربوط به شاهنامه فردوسی، اختصاص یافته است.
کتاب‌های چاپ سنگی؛ آثاری کمتر شناخته شده
بر اساس سخنان مصطفی لعل شاطری، نویسنده این کتاب، عرصه کتاب‌های چاپ سنگی انتشار یافته در ایران دوره قاجار را می‌توان قلمرویی از پژوهش دانست که تاکنون به صورت کامل مورد شناسایی قرار نگرفته، چنان‌که حتی آگاهی منابع آرشیوی از داشته‌هایشان نیز به صورت حداقلی و گاه ناقص است.
وی می‌گوید: در این میان، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی را می‌توان از جمله اندک مراکز آرشیوی، علمی و تاریخی دانست که با توجه ویژه به شناسایی و معرفی محفوظاتش، گامی مهم دراین زمینه برداشته است.
لعل شاطری ادامه می‌دهد: از میان گنجینه‌های ممتاز این مرکز، کتاب‌های چاپ سنگی در زمره آثار کمتر شناخته شده هستند که مبنی بر رویکرد پژوهشی انحصاری در یک دهه گذشته، فضایی ویژه برای بررسی آن‌ها پدید آمده است.
گذری بر شاهنامه‌های مصور
نویسنده این کتاب بیان می‌کند: شاهنامه پس از سرایش، بارها در قلمروهای جغرافیایی گوناگون مورد استنساخ قرار گرفت و پس از تولید نخستین شاهنامه مصور در کارگاه کتاب‌آرایی و بهره‌گیری از هنر نگارگری در میان اوراق و اشعار، این سنت در سراسر آسیا رواج یافت.
وی تصریح می‌کند: درواقع، هر آنچه فردوسی با کلمات منظوم بیان کرده بود، هنرمندان نگارگر کوشیدند آن را با تصویر، اصطلاحاً ترجمه بصری کنند و در قالب گفتمانی نو ارائه دهند. گواه آن، نسخه‌های متعدد مصوری است که از قرن هشتم تا سیزدهم هجری قمری در مراکز آرشیوی دنیا مورد حفاظت قرار دارد.
لعل شاطری معتقد است: پس از ورود صنعت چاپ سنگی به ایران (سال ۱۲۴۹ قمری)، انتشار شاهنامه این بار در سیمایی جدید جلوه‌نمایی کرد. در اندک زمانی، با افزودن عنصر تصویرسازی به کتاب‌های تولیدی با حمایت ناشران عمومی و به وسیله تصویرگران برخاسته از بطن جامعه ، بر زیبایی بصری کتاب‌ها به‌ویژه شاهنامه افزوده شد.
وی خاطرنشان می‌کند: به واسطه قابلیت‌های این گونه از چاپ، اغلب ۳۰۰ تا ۵۰۰ نسخه از شاهنامه با صرف زمان و هزینه بسیار اندک، نسبت به نسخه‌های خطی منتشر می‌شد.
نویسنده این کتاب با اشاره به اینکه در مخزن چاپ سنگی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، نمونه‌های متعدد چاپ سربی و سنگی شاهنامه تولیده شده مربوط به هند و ایران وجود دارد، اضافه می‌کند: در این میان، نمونه‌های مصور، به عنوان نفایس این مجموعه مطرح بوده و شاهنامه‌های مصوری که در این کتاب کاتالوگ صرفاً به عنوان نمونه بخش اندکی از تصاویر آن ارائه شده مربوط به ۱۶ شاهنامه مصور غیرتکراری (گاه تک نمونه و گاه از هر چاپ چند نمونه مشابه) است که با تاریخ‌های چاپ مختلف و در چاپخانه‌های گوناگون واقع در هند، ایران و تاشکند در مدت سال‌های ۱۲۶۰ تا۱۳۴۰ هجری قمری انتشار یافته است.
وی یادآور می‌شود: به طور متوسط، هر یک از این شاهنامه‌ها برخوردار از ۴۵ تا۶۰ تصویرسازی است که با طبقه‌بندی هر روایت تصویری از منظر ساختار محتوایی، با وجود پراکندگی جغرافیایی، محل نشر و فارغ از کیفیت هنری، پیوندی همراستا در بن‌مایه‌های تصویری مشاهده می‌شود.
نظر شما