هجرت امام رضا(ع) به ایران پس از پذیرش ولایتعهدی مامون و حضور در مرو، برکات زیادی برای جامعۀ اسلامی در پی داشت. آن حضرت با درایت الهی خود تمام نقشه‌های مأمون را نقش بر آب کرد و مسیر ترویج معارف شیعی را در اوج محدودیت‌های سیاسی هموار ساخت.
در همین زمینه با حجت الاسلام و المسلمین محسن جهانگیری، رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی به گفتگو نشستیم.
دوران امامت و شرایط تاریخی
حجت‌الاسلام جهانگیری ابتدا به دوران آغاز امامت امام رضا(ع) اشاره کرد و گفت: امامت امام رضا از سال ۱۸۳ هجری آغاز شد و تا سال ۲۰۳ هجری ادامه داشت. زمان امامت و زندگانی حضرت رضا (ع) عصر تازه‌ای از شکوفایی و بالندگی شیعه بود و با تلاش‌ها و سرمایه‌گذاری‌هایی که ائمه پیشین کرده بودند زمینه برای پایگاه عظیم مردمی شیعیان فراهم شد. از این رو عباسیان احساس خطر می‌کردند و دعوت مأمون از حضرت در راستای همین احساس خطر انجام شد.
وی دوران امامت امام رضا (ع) را به دو بخش تقسیم کرد و افزود: ۱۷ سال نخست امامت حضرت در مدینه و سه سال پایانی در مرو و خراسان بود.
وی توضیح داد: در بخش نخست، امام در مدینه حضور داشتند و با پذیرش شاگردان پدر بزرگوارشان، تبیین معارف دینی و پاسخ به نیازهای شیعیان، پایگاهی عظیم و مردمی برای شیعه پدید آوردند. شخصیت علمی و معنوی امام چنان برجسته بود که نه‌تنها شیعیان، بلکه اهل مذاهب و ادیان دیگر نیز مشتاق دیدار و بهره‌مندی از محضر ایشان بودند.
جهانگیری با اشاره به اینکه این قطبیت مادی و معنوی امام (ع) به گونه‌ای جلوه کرده بود که حاکمان غاصب آن زمان، احساس خطر می‌کردند، اظهار داشت: حکام نگران بودند که مبادا مردم متوجه خیانت آنها نسبت به دین بشوند و در صدد از بین بردن آنها و تشکیل حکومت مستقل برآیند. همین نگرانی، مأمون عباسی را به طراحی نقشه‌ای پیچیده برای کنترل امام و شیعیان واداشت.
پیشنهاد ولایتعهدی و اهداف مأمون
جهانگیری ادامه داد: مأمون که حاکم و سیاستمداری زیرک بود، ولایتعهدی را به امام رضا(ع) پیشنهاد کرد. ظاهر این پیشنهاد، احترام و تکریم امام بود؛ اما در واقع هدف مأمون، کنترل پایگاه مردمی شیعیان و جلب رضایت آنان، مهار قیام‌های علویان و فروکش کردن شورش‌ها و تقویت پایه‌های حکومت خود از رهگذر پیوند با شخصیت معنوی امام بود.
وی اضافه کرد: تهدید رقبای عباسی و ایجاد هراس در میان آنان و نیز لکه‌دار کردن چهره نورانی امام رضا(ع) از رهگذر حضور در دستگاه حکومتی از دیگر اهداف مأمون بود.
شرایط پذیرش ولایتعهدی و ناکامی مأمون
جهانگیری با بیان اینکه امام رضا(ع) پس از تهدید به قتل، ولایتعهدی را با شرایطی پذیرفتند، تصریح کرد: شرایط امام به گونه‌ای بود که عملاً تمام نقشه‌های مأمون را خنثی می‌کرد. امام اعلام کردند که هیچ دخالتی در عزل و نصب، صدور احکام، فتوا یا سیاست‌های حکومتی نخواهند داشت. این موضع صریح، در واقع اعلام عدم مشروعیت حکومت مأمون بود.
جهانگیری با اشاره به اینکه در طول سه سال حضور اجباری امام رضا (ع) در خراسان، امام از فرصت‌ها برای ترویج معارف اسلامی نهایت استفاده را بردند، تأکید کرد: سفر طولانی امام (ع) از مدینه تا مرو به کاروانی از تبلیغ و ارتباط مردمی بدل شد؛ به گونه‌ای که در هر شهر، با استقبال گسترده مواجه شدند و کانون توجه مردم قرار گرفتند.
وی تصریح کرد: امام در طول سفر قبل از اینکه به هر شهری وارد شوند، سفرایی را می‌فرستادند و مردم شهر را با خبر می‌کردند. مردم به استقبال می‌آمدند و امام (ع) با آن رأفت و مهربانی و با آن علم و دانش الهی که داشتند، قلوب عاشق را جذب می‌کردند.
استقبال از مراسم عبادی امام و نگرانی مأمون
جهانگیری با اشاره به توجه مردم به شخصیت امام رضا(ع) در خراسان، عنوان کرد: وقایع مهمی همچون نماز عید فطر و نماز باران نشان داد که محبوبیت امام تهدیدی جدی برای خلافت مأمون است.
وی ادامه داد: حضور پرشور مردم در کنار امام، پایه‌های قدرت مأمون را به لرزه درآورد تا جایی که او به ناچار مانع برگزاری برخی اجتماعات به امامت امام رضا(ع) شد.
جایگاه علمی و ولایی
رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی با اشاره به اینکه امام رضا(ع) افزون بر مقام امامت، جایگاه برجسته‌ای در عرصه علمی داشتند، متذکر شد: مناظرات علمی ایشان با دانشمندان ادیان و مکاتب مختلف در دربار مأمون، جلوه‌ای از عمق دانش الهی ایشان بود. همچنین در سیره ایشان، توجه به زندگی متوازن، رعایت حقوق مؤمنان، یاری مظلوم و تقسیم‌بندی درست اوقات زندگی مورد تأکید قرار گرفته است.
امام رضا (ع) می‌فرمایند: تلاش کنید زمان خود را به چهار بخش تقسیم کنید؛ ساعتی برای مناجات با خدا، ساعتی برای معاش، ساعتی برای معاشرت با برادران دینی و اصلاح عیوب و ساعتی برای لذت‌های حلال. این شیوه زندگی، الگویی برای انسان متوازن در همۀ اعصار است.
سخنان و آموزه‌های امام رضا(ع)
جهانگیری در بخش دیگر سخنان خود به سخنان امام رضا (ع) اشاره کرد و گفت: از امام رضا(ع) سخنان ارزشمندی در زمینه توکل بر خدا، قناعت، یاری مؤمنان و نشر معارف اهل‌بیت(ع) به یادگار مانده است. ایشان می‌فرمایند: خدا رحمت کند بنده‌ای را که امر ما را زنده نگه دارد و توضیح می‌دهند که احیای امر اهل‌بیت(ع)، در گرو یادگیری علوم آنان و آموزش آن به مردم است.
وی افزود: همچنین امام هشدار دادند که انتساب ظاهری به اهل‌بیت(ع) کافی نیست؛ بلکه ملاک اصلی، اطاعت خداوند است: هر که از ما باشد و خدا را اطاعت نکند از ما نیست.
ولایت تکوینی و مقام معنوی
وی با اشاره به ولایت تکوینی امام رضا(ع)، یادآور شد: امام خمینی(ره)، ائمۀ معصومین(ع) از جمله امام رضا(ع) را برخوردار از ولایت تکوینی می‌دانستند؛ قدرتی الهی که در مواردی همچون ماجرای مجسم ساختن تصویر شیر درنده توسط آن حضرت آشکار شد. بارگاه امام رضا(ع) همواره ملجأ و پناهگاه مردم، مرکز نور و دانش و محل نزول فرشتگان است و دعا در زیر گنبد این حرم مطهر، به اجابت نزدیک‌تر خواهد بود.
وی افزود: بر همین اساس، زائران و مجاوران باید بدانند که امام به اذن الهی توانایی تصرف در عالم تکوین را دارد و در عین حال با نهایت رأفت و مهربانی پذیرای عاشقان خویش است. از این رو، شایسته است هر کس به زیارت مشرف می‌شود، با نهایت تواضع و حضور قلب در برابر امامی بایستد که خداوند قدرت بر همه امور را به او عطا کرده است.
جهانگیری با اشاره به کرامات متعدد حضرت رضا (ع)، گفت: کرامات امام، نشانگر ارتباط ویژه ایشان با عالم غیب است. بارگاه نورانی آن حضرت نیز همواره مأمن دل‌ها و محل استجابت دعا دانسته شده است.
رئیس دانشگاه علوم اسلامی رضوی خاطر نشان کرد: امام رضا (ع) خود تأکید داشتند که هر امامی عهدی بر گردن شیعیان دارد و زیارت قبر امام، بخشی از وفای به این عهد است. از این رو زیارت حرم مطهر ایشان همواره مورد سفارش قرار گرفته و نشانه تجدید بیعت با ولایت است.
نظر شما