أمیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغه نکاتی درباره «تذکر رحمت خدا به همراه عذاب او» بیان می کنند که تقدیم شما فرهیختگان می شود:

حکمت ۹۰:

«الْفَقِیهُ کُلُّ الْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، وَ لَمْ یُؤْیِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَ لَمْ یُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَکْرِ اللَّهِ.»

ترجمه:

«فقیه و بصیر در دین در حدّ کمال کسی است که مردم را از رحمت الهی نومید نسازد و از لطف او مأیوس نکند و از مجازات های او ایمن ننماید.».

شرح:

فقیه کامل:

امام(علیه السلام) در حقیقت در این کلام پربار خود مسئله تعادل خوف و رجا را به صورت جدیدی مطرح می کند و می فرماید: «فقیه و بصیر در دین در حدّ کمال کسی است که مردم را از رحمت الهی نومید نکند و از لطف او مأیوس نسازد و از مجازات های او ایمن ننماید»; (الْفَقِیهُ کُلُّ الْفَقِیهِ مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النَّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ، وَلَمْ یُؤْیِسْهُمْ مِنْ رَوْحِ اللَّهِ، وَلَمْ یُؤْمِنْهُمْ مِنْ مَکْرِ اللَّهِ).
منظور از «فقیه» در این کلام حکمت آمیز فقیهِ اصطلاحی یعنی عالم به احکام فرعیه دین نیست، بلکه فقیهِ به معنای لغوی و به معنای وسیع کلمه است یعنی عالم دینی و «کُلُّ الْفَقیه» به معنای عالم کامل از هر جهت است.

تعبیرات سه گانه ای که امام(علیه السلام) در این گفتار حکیمانه خود به کار برده در واقع از آیات قرآن گرفته شده است: جمله «مَنْ لَمْ یُقَنِّطِ النّاسَ مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ; کسی که مردم را از رحمت الهی مأیوس نکند» برگرفته از این آیه است: «(قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ); ای بندگانی که راه اسراف به خود را درپیش گرفته اید و مرتکب گناهان شده اید از رحمت خداوند مأیوس نشوید، چرا که او همه گناهان (توبه کنندگان) را به یقین او آمرزنده مهربان است».(۱)

و جمله «وَلَمْ یُؤیِسْهُمْ مِنْ رَحْمَةَ اللّهِ» بر گرفته از کلام یعقوب است که به فرزندان خود می گوید: «(اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ یُوسُفَ وَأَخیهِ وَلا تَیْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِنَّهُ لا یَیْأَسُ مِنْ رَوْحِ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْکافِرُونَ); بروید و در جستجوی یوسف و برادرش باشید و از رحمت الهی مأیوس نشوید چون از رحمت الهی جز قوم کافر مأیوس نمی شوند».(۲)
جمله سوم بر گرفته از این آیه شریفه است که می فرماید: «(أَفَأَمِنُوا مَکْرَ اللّهِ فَلا یَأْمَنُ مَکْرَ اللّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخاسِرُونَ); آیا آنها از مجازات الهی خود را در امان دیدند (مکر در این گونه موارد به معنای عذاب غافلگیرانه است) و تنها جمعیت زیانکاران خود را از عذاب الهی در امان می دانند».(۳)

در این که چه تفاوتی میان جمله اول و دوم است که هر دو سخن از امیدواری به رحمت خدا می گوید بعضی از شارحان نهج البلاغه گفته اند: جمله نخست اشاره به رحمت خدا در قیامت و جمله دوم اشاره به رحمت الهی در دنیاست. (همان گونه که در داستان یعقوب و یوسف آمده است).(۴)

نکته:

دو بال خوف و رجا:
همیشه برای رسیدن به مقصد باید از دو نیرو استفاده کرد: نیروی محرک و نیروی باز دارنده; به کمک نیروی محرک، حرکت آغاز می شود و هرچه قوی تر باشد سرعت بیشتری به خود می گیرد; اما نیروی باز دارنده برای حفظ تعادل و پیشگیری از خطرات مخصوصاً در مسیرهای پرخطر ضرورت دارد. آنچه به طور ساده در اتومبیل ها می بینیم در وجود پیچیده انسان نیز حاکم است. انسان برای کمال و قرب الی الله آفریده شده و انگیزه های لازم در درون و بیرون وجودش به وسیله انبیا و اولیا و تعلیمان آسمانی آماده شده است.

از سوی دیگر هوای نفس و وسوسه های شیطانی او را پیوسته به خود مشغول می دارد تا از مسیر منحرف گردد یا در پرتگاه سقوط کند. نیروی بازدارنده برای یپشگیری از این خطرات است. همه پیامبران بشیر و نذیر بودند و همه کسانی که خط آنها را ادامه می دهند نیز از این دو امر برخوردارند. این همان مسئله خوف و رجاست که به عنوان دو بال برای پرواز در آسمان سعادت و قرب الی الله معرفی شده و حتی در روایات تصریح شده است که هیچ یک از این دو نباید بر دیگری فزونی یابد، زیرا اگر خوف، فزونی یابد انسان به سوی یأس کشیده می شود و آدم مأیوس گرفتار انواع گناهان خواهد شد، زیرا فکر می کند کار از کار گذشته و پرهیز از گناه و انجام طاعات نتیجه ای ندارد. به عکس، اگر امید او فزونی یابد نسبت به ارتکاب گناهان بی تفاوت می گردد.

در روایتی از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) می خوانیم: «لَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ رَحْمَةَ اللهِ لاتَکِلْتُمْ عَلَیْها وَما عَمِلْتُمْ إلاّ قَلیلاً وَلَوْ تَعْلَمُونَ قَدْرَ غَضَبِ اللّهِ لِظَنَنْتُمْ بِأنْ لا تَنْجُوا; اگر اندازه رحمت الهی را می دانستید چنان بر آن تکیه می کردید که هیچ عمل خوبی جز به مقدار کم انجام نمی دادید و اگر اندازه غضب الهی را می دانستید گمان می کردید که هرگز راه نجاتی برای شما نیست».(۵)

در حدیث دیگری از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم که می فرمود: پدرم می گفت: «إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ عَبْد مُؤْمِن إِلاَّ وَفِی قَلْبِهِ نُورَانِ نُورُ خِیفَة وَنُورُ رَجَاء لَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَی هَذَا وَلَوْ وُزِنَ هَذَا لَمْ یَزِدْ عَلَی هَذَا; هیچ بنده مؤمنی نیست مگر این که در قلب او دو نور است: نور خوف و نور رجا; اگر این را وزن کنند چیزی فزون بر آن ندارد و اگر آن را وزن کنند چیزی فزون بر این ندارد».(۶)

در حدیث دیگری که در غررالحکم از امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل شده است می خوانیم: «خَفْ رَبَّکَ خَوْفاً یَشْغَلُکَ عَنْ رَجَائِهِ وَارْجُهْ رَجَاءَ مَنْ لاَ یَأْمَنُ خَوْفَهُ; چنان از پروردگارت خائف باش که تو را از رجا باز دارد و چنان به او امیدوار باش که تو را از خوف باز ندارد».(۷)
به همین دلیل در تمام جوانب بشری در کنار تشویق تنبیه و در کنار تنبیه تشویق است.
بر همین اساس در کلام حکمت آمیز بالا فقیه واقعی و کامل کسی شمرده شده که نه مردم را از رحمت خدا مأیوس دارد و نه آنها را از مجازات الهی ایمن سازد.(۸)

پی نوشت:
(۱). زمر، آیه ۵۳.
(۲). یوسف، آیه ۸۷.
(۳). اعراف، آیه ۹۹.
(۴). توضیح نهج البلاغه، ج ۴، ص ۳۰۰.
(۵). کنز العمال، ح ۵۸۹۴.
(۶). کافی، ج ۳، ص ۶۷، ح ۱.
(۷). غررالحکم، ص ۱۹۱، ح ۳۷۱۳.
(۸). سند گفتار حکیمانه: این کلام حکیمانه را پیش از مرحوم سیّد رضی شیخ صدوق در کتاب معانی الاخبار و ابن شعبه در تحف العقول و مرحوم کلینی در کافی آورده اند و از کتب اهل سنّت در حلیة الاولیاء نوشته ابونعیم اصفهانی ذکر شده است. (مصادر نهج البلاغه، ج ۴، ص ۸۷). در کتاب تمام نهج البلاغه، بخش اول این کلام را از کنز العمال و تاریخ مدینه دمشق نقل کرده است. (تمام نهج البلاغه، ص ۳۱۱)

منبع: کتاب پیام امام امیر المومنین (علیه السلام)، شرح تازه و جامعی بر نهج البلاغه