تغییرات سریع در فناوری، نیازهای روز جامعه و الزامات بازار کار، فشار دوچندانی بر نظام دانشگاهی وارد کرده تا رشته‌های تحصیلی نه تنها به‌روز شوند بلکه بتوانند پاسخی واقعی به مسائل کشور بدهند.
به‌روزرسانی رشته‌های دانشگاهی که بخشی از طرح «آمایش آموزش عالی» مصوب سال ۱۳۹۵ شورای عالی انقلاب فرهنگی است، اگرچه در ظاهر صرفاً یک فرایند اداری یا علمی به نظر می‌رسد اما در عمل با مجموعه‌ای از چالش‌های محلی، مدیریتی و حتی نگرشی روبه‌رو است. برخی دانشگاه‌ها معتقدند در چارچوب ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود باید اختیار کامل برای بازنگری و به‌روزرسانی رشته‌ها را داشته باشند، در حالی‌که سیاست‌های متمرکز کشوری گاه مانع از انعطاف‌پذیری سریع در این زمینه می‌شود. در کنار این، نگاه توسعه‌محور مسئولان محلی به وجود رشته‌های دانشگاهی، به ویژه در شهرهای کوچک، سبب شده حذف یا ادغام برخی رشته‌ها با مقاومت‌هایی روبه‌رو شود.
با وجود این، پرسش این است مهم‌ترین کاری که وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای اجرای بهتر آمایش رشته‌های دانشگاهی باید انجام دهد، چیست؟
شرط حذف رشته‌های غیرکارآمد
رمضان رحیمی، دبیر اول کمیسیون آموزش، تحقیقات و فناوری مجلس شورای اسلامی در پاسخ به قدس ابتدا از ضرورت اجرای طرح آمایش رشته‌های تحصیلی آموزش عالی به‌عنوان بخشی از برنامه ساماندهی و آمایش دانشگاه‌ها سخن می‌گوید و بیان می‌کند: وزیر علوم و کمیسیون آموزش مجلس به این موضوع ورود کرده‌اند. به‌ویژه اعضای کمیسیون آموزش مجلس، به‌روزرسانی رشته‌های تحصیلی را یکی از مطالبات جدی خود می‌دانند.
رحیمی با اشاره به دو جلسه برگزارشده با وزیر علوم، تصریح می‌کند: در این جلسات بر اجرای این طرح تأکید کرده و خواسته‌ایم در دانشگاه‌هایی که ظرفیت لازم، علاقه‌مندی متقاضیان و امکانات وجود دارد، رشته‌ها ساماندهی و به‌روزرسانی شوند.
البته وزارت علوم هم برنامه‌هایی برای اجرای بهتر طرح یاد شده دارد که قرار شده پیشنهادهای تکمیلی خود را به کمیسیون آموزش مجلس ارائه کند.
نماینده مردم فلاورجان در مجلس شورای اسلامی روند فعلی اجرای طرح آمایش آموزش عالی و رشته‌های دانشگاهی را کُند ارزیابی می‌کند و می‌گوید: این موضوع هم بیشتر به تغییر و تحولات گسترده مدیریتی در سال‌های اخیر و ضعف نظارت‌ها برمی‌گردد. اما خوشبختانه الان اجرای آمایش رشته‌های تحصیلی در دستور کار وزیر علوم قرار دارد و مجلس نیز خواستار تسریع در اجرای همزمان تجمیع دانشگاه‌ها و آمایش رشته‌هاست.
رحیمی اگرچه ادعای بعضی از کارشناسنان مبنی بر کارشکنی تعدادی از نمایندگان مجلس را در اجرای طرح یاد شده می‌پذیرد، اما رویکرد عموم نمایندگان در خانه ملت را اجرای طرح آمایش می‌داند و می‌افزاید: البته از آن طرف هم وزارت علوم باید رشته‌های جایگزین را زودتر معرفی کند، نه اینکه بخواهد فقط براساس سند آمایش، تعدادی از رشته‌ها را حذف کند.
حذف رشته‌های غیرکارآمد بدون معرفی رشته‌های جایگزین، پذیرفتنی نیست، باید متناسب با هر منطقه جغرافیایی و حوزه انتخابی، رشته‌های جدید تعریف و معرفی شوند تا اجرای طرح با همراهی نمایندگان و بدون مقاومت پیش برود.
این عضو کمیسیون آموزش مجلس ادامه می‌دهد: یکی از الزامات اجرای بهتر طرح آمایش آموزش عالی، تعامل و ارائه طرح‌های توجیهی به نمایندگان است. اگر وزارت علوم پیش از اقدام، سازوکار مشخصی برای جایگزینی رشته‌ها طراحی و تبیین کند، همکاری نمایندگان نیز حاصل خواهد شد، در غیر این صورت احتمال اینکه در اجرای آن یکسری مقاومت‌ها شود، وجود دارد و بعد هم دستگاه مجری صورت مسئله را پاک می‌کند و می‌گوید چون بعضی از نمایندگان مخالفت کردند، نتوانسته رشته‌های غیرمؤثر و غیرکارآمد را حذف کند. بنابراین اجرای این طرح نیازمند یک برنامه مدون، منسجم و حساب‌شده است.
رحیمی با تأکید بر ضرورت توجه به فناوری‌های نوین و هوش‌مصنوعی در بازنگری رشته‌های دانشگاهی، می‌گوید: برای این منظور وزارتخانه‌های علوم و بهداشت باید بر مبنای پژوهش و تحقیقات علمی عمل کنند، نه تصمیمات شتابزده. این اقدام موجب ارتقای کیفیت آموزش عالی، استقبال جوانان و پیشرفت علمی کشور خواهد شد.
وی همچنین به گذشت بیش از یک دهه از تصویب طرح آمایش دانشگاه‌ها اشاره می‌کند و می‌افزاید: با توجه به تحولات گسترده علمی در سال‌های اخیر، این طرح نیازمند بازنگری جدی است.
اجرای این برنامه هیچ بار مالی تازه‌ای برای دولت ندارد و در قانون جهش، پیش‌بینی‌های لازم انجام شده است. کمیسیون آموزش نیز آماده همکاری برای تأمین منابع مالی موردنیاز وزارت علوم است.
این طرح با چالش مقاومت محلی روبه‌رو است
وحید شالچی، معاون فرهنگی اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری هم آمایش آموزش عالی را ضرورتی ناشی از تحولات جامعه، علم و فناوری می‌داند و به قدس می‌گوید: بنابراین برخی رشته‌ها باید ایجاد و برخی هم بازنگری یا حتی حذف شوند. اما عمده چالشی که در مسیر اجرای این برنامه وجود دارد این است که در شهرهای کوچک، کد رشته‌ها به‌عنوان ابزاری برای توسعه محلی تلقی شده و حذف آن‌ها به چشم مسئولان شهری به عنوان گرفتن یک امتیاز از شهر تعبیر می‌شود. درواقع در پیاده‌سازی طرح، یک چالش محلی به این شکل وجود دارد که باید برطرف شود.
او راهکار حل مشکل یاد شده را در گرفتن یک تصمیم کلان ملی با همکاری همه بخش‌ها و پایبندی کامل به آن می‌داند و تصریح می‌کند: بر این اساس وزارت علوم در حال متقاعدسازی بخش‌های مختلف است تا اجرای طرح آمایش آموزش عالی به‌خوبی پیش برود.
«حذف رشته‌ها» هدف اصلی طرح آمایش نیست
در همین زمینه، سید احمدرضا خضری، مشاور وزیر و مدیرکل حوزه وزارتی و روابط عمومی وزارت علوم هم به قدس می‌گوید: بحث «حذف رشته‌ها» هدف اصلی طرح آمایش رشته‌های تحصیلی نیست، بلکه بازبینی و بازنگری آن‌ها با رویکرد حل مسائل و موضوعات کشور مدنظر است.
یک رشته می‌تواند با تغییر محتوا و سرفصل‌ها همچنان کارآمد بماند، مگر در موارد خاص که دلیل وجودی آن از بین رفته باشد. مثلاً رشته‌ای برای یک مناسبت و موقعیت خاص ایجاد شده و حالا دیگر نیازی به آن نیست که در این صورت حذف می‌شود.
او اجرای کُند طرح آمایش آموزش عالی را رد و اظهار می‌کند: روند آمایش دانشگاه‌ها و رشته‌ها متناسب با شرایط کشور در حال انجام است. فقط گستردگی حوزه آموزش عالی و تنوع مأموریت‌های دانشگاه‌ها ایجاب می‌کند این فرایند متناسب با عملکرد هر دانشگاه پیش برود.
خضری می‌گوید: اراده کشور و نظام آموزش عالی بر این است رشته‌ها متناسب با نیازهای روز جامعه بازبینی، بازنگری و عمل‌گرا شوند. بنابراین اجرای این برنامه یک نیاز فوری کشور است و بنده هم فرد یا بخشی را ندیده‌ام که به صورت خاص و جدی در اجرای این برنامه کارشکنی کند.
اختلاف‌نظر در روش‌های اجرای طرح آمایش
محمد حسین امید، رئیس دانشگاه تهران هم در این زمینه به قدس عنوان می‌کند: مشکل اصلی در اجرای طرح آمایش آموزش عالی، سنگ‌اندازی یا کارشکنی بعضی از افراد نیست، بلکه نوعی اختلاف‌نظر در روش‌های اجراست. درواقع به باورم برخی دانشگاه‌های کشور می‌توانند به صورت موضعی و در داخل مجموعه خود، آمایش رشته‌ها را انجام دهند و ضرورتی ندارد شکل و مشخصات یک رشته در دانشگاه تهران عیناً در ۱۰۰ دانشگاه دیگر هم تکرار شود.
وی با اشاره به اینکه هر دانشگاه باید براساس ظرفیت و قابلیت‌های خود، رشته‌ها را به‌روز و طرح آمایش را اجرا کند، می‌افزاید: با این حال، هماهنگ‌سازی این تغییرات میان دانشگاه‌ها چالش‌برانگیز است و همین موضوع روند اجرا را کُند می‌کند، وگرنه کسی مانع اجرای این برنامه نیست.
امید با بیان اینکه دانشگاه تهران مدت‌ها پیش، از آمادگی خود برای اجرای طرح آمایش آموزش عالی خبر داده بود، ادامه می‌دهد: البته الان هم اگر اختیارات لازم را داشته باشیم آمادگی به‌روزرسانی رشته‌های تحصیلی را درچارچوب سیاست‌های کلان نظام و نقشه راه علمی کشور داریم. البته در حال حاضر نیز درحال اجرای این برنامه هستیم اما خیلی سطحی است، نه عمیق.
وی از بازنگری ۱۰ تا ۱۵ درصدی رشته‌های تحصیلی دانشگاه تهران در چند سال اخیر خبر می‌دهد و می‌گوید: این درحالی است که رشته‌هایی داریم که بنا به دلایل متعددی ازجمله پیشرفت‌هایی که در فناوری اتفاق افتاده دیگر کارایی لازم را ندارند یا نیازمند این هستیم که موضوعات بین‌رشته‌ای را توسعه دهیم. بنابراین اجرای طرح آمایش باید تسریع یابد و عمیق‌تر شود. به همین خاطر به‌تازگی از معاون آموزشی دانشگاه تهران خواسته‌ام دراین زمینه برنامه ارائه کند تا بتوانیم کار بازنگری رشته‌ها را انجام دهیم. به هرحال برنامه داریم رشته‌هایی را که اولویت ندارند یا ناکارآمد هستند، محدود یا حذف کنیم و رشته‌هایی را که بازار کاری بهتری دارند مقداری توسعه دهیم.
متغیرهای زیاد در اجرای سند آمایش آموزش عالی
منیژه بها میریان که تا همین ماه گذشته به عنوان دستیار معاون آموزشی وزیر علوم فعالیت می‌کرد درباره آخرین وضعیت سند آمایش آموزش عالی اظهار می‌کند: معمولاً طرح آمایش آموزش عالی را معادل با جمع کردن دانشگاه‌ها می‌بینند که این درست نیست؛ آمایش آموزش عالی موارد دیگری را شامل می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: این همه کار در رتبه‌بندی انجام شده ولی کسی آن را جزئی از آمایش نمی‌داند، در حالی که ماده ۴ سند آمایش آموزش عالی، مربوط به رتبه‌بندی است یا در نظام تفکیک سنجش از پذیرش، شورای عالی انقلاب فرهنگی یک ماده واحده مصوب کرده که ما در مورد آن کار انجام می‌دهیم، اما هیچ کجا به نام آمایش قید نمی‌شود، در حوزه مهارتی نیز کارهای بسیار خوبی انجام شده که مربوط به آمایش است.یا مثلاً در حوزه سرفصل‌های درسی، محتوای برنامه‌های درسی متناسب با نیاز جامعه تغییر کرده است، یعنی ۱۵ واحد دروس مأموریتی، ۱۵ واحد دروس اشتغال‌پذیری، کارورزی، کاربینی و کارآموزی به دروس اضافه شده که این‌ها ماده‌های ۷ و ۸ طرح آمایش هستند. منتهی به این بندها توجه زیادی نشده است، شاید چون وزارت علوم از اول بیشتر روی ماده ۳ آمایش که ساماندهی است تمرکز کرده است؛ همه به همین دلیل، آمایش را معادل ساماندهی می‌دانند، در حالی که این‌گونه نیست.
سند آمایش آموزش عالی چتری است که روی تمام فعالیت‌های آموزش عالی چه در معاونت آموزشی، چه در معاونت پژوهشی و چه در بخش‌های دیگر پهن شده است.
وی تصریح می‌کند: در یک فرایند به لحاظ شرایط زمانی و در طول ۲۰ تا ۳۰ سال، تعداد دانشگاه‌ها افزایش پیدا کرد، بنابراین نباید انتظار داشته باشیم در دو تا سه سال ساماندهی شود. کاری که وزارت علوم اکنون انجام داده این است که جلو گسترش بیشتر دانشگاه‌ها را گرفته و مجوز تازه‌ای صادر نکرده است تا شرایط را اصلاح کند.
دستیار سابق معاون آموزشی وزیر علوم می‌افزاید: اگر بگوییم باید تعداد زیادی از دانشگاه‌ها را حذف کنیم، جامعه پذیرش این موضوع را ندارد، ضمن اینکه باید تمام اسناد بالادستی را در این خصوص در نظر بگیریم. مثلاً اسناد بالادستی زیادی در حوزه عدالت‌محوری و عدالت آموزشی داریم که باید رعایت کنیم. بنابراین اجرای این برنامه با متغیرهای خیلی زیاد مواجه است و واقعاً این انتظار که یکباره تعداد زیادی (از دانشگاه‌ها، مؤسسات آموزشی و رشته‌های تحصیلی) را بخواهیم حذف کنیم، نه اصلاً شدنی و نه به صلاح است.
نظر شما