مسجد قبا نه تنها به عنوان نخستین مسجد در تاریخ اسلام شناخته می‌شود بلکه ازجمله میراثی است که پیامبر اکرم(ص) با دستان مبارکشان سنگ بنای آن را نهاده‌اند. به مناسبت ۱۲ ربیع‌الاول، روز بنای این میراث ارزشمند، مروری بر موقعیت و تاریخچه ساخت این مسجد داریم.
مسجدی برای اهل هجرت
همان‌طور که اشاره شد، مسجد قُبا نخستین مسجد جهان اسلام است و در بیرون شهر مدینه قرار دارد. منطقه قبا در فاصله ۶کیلومتری جنوب مسجدالنبی(ص) واقع شده‌است و از نقاط خوش آب‌وهوا و از مناطق زراعی و پرآب اطراف مدینه به شمار می‌رود. به همین دلیل نخلستان‌های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می‌شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و درواقع سر راه مکه به مدینه، نخستین میزبان پیامبر(ص) و مهاجرین در زمان هجرت بودند.
بنای ساخته شده بر پایه تقوا
بنا به روایات متعدد، مسجد قبا مصداق آیه «... لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ...» است. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است رسول خدا(ص) در این مسجد نماز گزارد.
به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می‌شناختند. این آیه در برابر مسجد ضرار نازل شد؛ برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا شد. تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.
به نقل از روایات، آیه «... فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است؛ آیات ۱۰۸ و ۱۰۹ سوره توبه درباره این مسجد و نمازگزارانش چنین می‌گوید: «تو(ای رسول ما) هرگز در مسجد آن‌ها (به نماز) نایست که همان مسجد (قبا) که بنیانش از اول بر پایه تقوای محکم بنا شده، سزاوارتر است به اینکه در آن اقامه نماز کنی، که در آن مسجد مردان پاکی که مشتاق تهذیب نفوس خود هستند درآیند و خدا مردان پاک مهذب را دوست می‌دارد».
نمازی به ارزش حج عمره
در دنیای اسلام ارزش و معنای هر چیزی می‌تواند با معیار متفاوتی از آنچه در ذهن ماست، سنجیده شود. رسول خدا(ص) عاشق نماز بودند و همه مؤمنان را به این امر تشویق می‌کردند. یکی از اقدام‌های کارگشای ایشان ترویج و تأسیس مساجد است. مسجد قبا که با دستان مبارک رسول(ص) ساخته شده نیز دارای فضیلت و ارزشمندی خاص خود است. ارزشی که مختص به بنا یا مکان ساخت آن نیست بلکه نشأت گرفته از سازنده آن است. رسول خدا(ص) در فضیلت این مسجد می‌فرمایند: «کسی که در مسجد من قبا، دو رکعت نماز بگزارد مانند آن است که یک عمره بجا آورده باشد». پیامبر(ص) پیش از تشرف به مدینه در مدت چند روزی که در محله قبا اقامت داشتند، این مسجد را بنا کردند و پس از تشرف به مدینه و ساختن مسجدالنبی(ص) معمولاً روزهای شنبه و دوشنبه به این مسجد می‌آمدند.
در میان روایات و بیانات ائمه اطهار(ع) نیز از این مسجد سخن به میان آمده است. عقبة بن خالد می‌گوید: «از امام صادق(ع) پرسیدم: وقتی قصد زیارت مساجد اطراف مدینه را دارم، ابتدا به کدام مسجد بروم؟ امام صادق(ع) فرمودند: زیارت مساجد را با رفتن به مسجد قبا آغاز کن و در آن زیاد نماز بجا آور! این مسجد نخستین مسجد در اطراف مدینه است که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده است».
بنایی با نقشه خداوندی
در مورد فرایند ساخت مسجد و ترسیم نقشه‌های اولیه در کتب تاریخی آمده است: «رسول خدا(ص) به یارانشان فرمودند: نقشه این مسجد از سوی خداوند بوده و اینک شتر من مأمور این کار است. کسی بر شتر سوار شود و او را حرکت دهد تا محدوده مسجد را مشخص کند. چند نفر از صحابه سعی کردند شتر را حرکت دهند اما نتوانستند. در این هنگام، رسول خدا(ص) به حضرت علی(ع) فرمودند: برخیز و بر شتر بنشین. چون علی(ع) بر پشت شتر قرار گرفت، شتر راه افتاد، محدوده‌ای را دور زد و سپس به جای نخست خویش بازگشت. بدین‌سان محدوده مسجد قبا مشخص شد و رسول خدا(ص) قبله آن را به سمت بیت‌المقدس تعیین فرمود».
در متون تاریخی بیان شده پیامبراکرم(ص) برای ساخت این مسجد بسیار تلاش کردند. زنی به نام شموس بنت نعمان می‌گوید: «هنگام ساخت مسجد قبا، پیامبر(ص) را می‌دیدم که سنگ‌های کوچک و بزرگ را برمی‌داشت تا آنجا که سنگینی سنگ‌ها پشت مبارکش را خم کرده، سپیدی خاک بر بدن مبارکش نمایان بود. (گاه) مردی از صحابه می‌آمد و می‌گفت: ای فرستاده خدا، پدر و مادرم فدایت باد! سنگ و خاک را به من واگذار تا به جای تو کار کنم. پیامبر(ص) می‌فرمودند: نه، تو نیز سنگ دیگری بردار. حضرت هماره در تلاش بودند تا ساختمان مسجد به پایان رسید».
در تمام این مدت پیامبر(ص) و یارانشان تنها به ساخت‌وساز بنایی از جنس خاک و سنگ مشغول نبودند که با استفاده از ساده‌ترین و بی‌تکلف‌ترین مواد ساختمانی در حال ساخت‌وساز بنای ایمانی در قلب افراد نیز بودند. آمده است عبدالله بن رواحه، در حال کار با آهنگی دلنواز، می‌خواند: «افلح من یعالج المساجد، آن که در پی ساختن و پرداختن مساجد است رستگار است». پیامبر(ص) با همان آهنگ، آخرین قسمت شعرش را تکرار کرده و می‌فرمودند: مساجدا. سپس عبدالله ادامه می‌داد: «و یقراء القرآن فیه قائما و قاعدا; آن که پیوسته نشسته و ایستاده در مسجد قرآن می‌خواند». پیامبر(ص) می‌فرمودند: «و قاعدا» آن‌گاه عبدالله می‌خواند: «ولا یبیت اللیل عنه راقدا؛ وشب را نیز هماره بیدار بوده، به خواب نمی‌گذراند». پیامبر(ص) در ادامه می‌فرمودند: «راقدا» با این حال و هوای معنوی و با نهایت سادگی و صمیمیت میان افراد، نخستین بنای توحیدی در اسلام ساخته شد.
نظر شما