مثل مواقعی که می‌خواهیم از بزرگ‌تری عذرخواهی کنیم اما شرم به ما اجازه نمی‌دهد قدمی پیش بگذاریم، اینجاست که سراغ کسی می‌رویم که به آن شخص بزرگ، مقرب است و او را پیش می‌اندازیم تا آن فرد، ما را به حضور بپذیرد یا اینکه از طرف ما عذرخواهی کند. در زندگی خانوادگی این کار را معمولاً مادرها انجام می‌دهند و زمانی که فرزندی رویی ندارد که از پدرش عذر بخواهد، مادر پیش می‌افتد و شفاعت او را می‌کند؛ همین عمل در معارف و ادبیات دینی ما می‌شود شفاعت و توسل.
قرآن کریم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ ابْتَغُوا إِلَیْهِ الْوَسیلَةَ؛ ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و وسیله‏ ای برای تقرب به او بجویید و در راهش جهاد کنید، باشد که رستگار شوید» (مائده، آیه ۳۵) این وسیله‌ای که خداوند دستور می‌دهد برای تقرب به او آن را بیابیم گاهی اعمال نیک است و گاهی اولیا، انبیا، پاکان و آبروداران درگاه الهی هستند. سرآمد این جمع محمد رسول خدا(ص) است. پیامبر اکرم(ص) نه تنها واسطه فیض الهی است بلکه درهای رحمت و شفاعت را نیز روی امت خود گشوده‌است. اگر ایشان مفهوم توسل و شفاعت را برای ما شرح و بسط نمی‌دادند چه بسا که همه ما به سوی گمراهی سرازیر بودیم. به مناسبت ایام پربرکت ولادت ایشان بر این فتح باب به وسیله خاتم‌الانبیا(ص) مروری خواهیم داشت.

پدری که میان ما و خدا واسطه است

معروف‌ترین پدری که نزد خداوند واسطه شد تا برای فرزندانش طلب بخشش کند، حضرت یعقوب(ع) است. آنچنان که در سوره یوسف می‌خوانیم: «قَالُوا یَا أَبَانَا اسْتَغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا إِنَّا کُنَّا خَاطِئِینَ؛ گفتند ای پدر برای گناهان ما آمرزش خواه که ما خطاکار بودیم» (یوسف، آیه ۹۷) برادران حضرت یوسف(ع) زمانی که رازشان درخصوص مرگ حضرت یوسف(ع) نزد پدر فاش شد، این درخواست را نزد حضرت یعقوب(ع) مطرح کردند و از او خواستند برایشان استغفار کند و از خداوند بخواهد توبه آن‌ها را بپذیرد. این آیه و داستان برادران حضرت یوسف(ع) نزد متکلمان شیعه خود سندی برای تأیید شفاعت و توسل است. همچنین روایات متعددی در منابع شیعه و اهل سنت در این باره آمده است که بر مشروعیت و جواز توسل دلالت دارند، اما سیره رسول خدا(ص) خود یکی از نشانه‌های این امر است. به‌طور مثال در کتاب صحیح بخاری بخشی با عنوان «ابواب الاِستسقاء» آمده و ذیل آن، روایات مختلفی از متوسل‌ شدن صحابه به پیامبر(ص) به منظور دعا برای طلب باران نقل شده است. (صحیح بخاری، ۱۴۲۲ق، ج۲، ۳۲-۲۶)

پیامبر(ص) واسطه فیض و شفاعت

درباره زیست پیامبر اسلام،‌حضرت‌محمدمصطفی(ص) چه پیش از بعثت و چه پس از آن، روایت‌های زیادی در تاریخ وجود دارد. پس از آنکه ایشان رسالت خود را عیان کردند، برای اصلاح مردم دست به تلاش زدند. یکی از مواردی که با مطالعه سیره ایشان بدست می‌آوریم آموزش سبک و سیاق توسل و شفاعت جستن است. در قرآن کریم آمده است: «وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جاؤُکَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّاباً رَحیماً؛ و اگر آنان وقتی به خود ستم کرده بودند، پیش تو می‌آمدند و از خدا آمرزش می‌خواستند و پیامبر [نیز] برای آنان طلب آمرزش می‌کرد، قطعاً خدا را توبه‌پذیر مهربان می‌یافتند». (نسا، آیه ۶۴)
وقتی افراد نزد پیامبر خدا(ص) می‌آمدند ایشان نحوه صحیح توسل را به آن‌ها می‌آموختند. در روایتی که در کتب برادران اهل سنت نقل شده، عثمان بن حنیف می‌گوید: «مرد نابینایی نزد پیامبر(ص) آمد و عرض کرد: از خدا بخواهید مرا شفا دهد. پیامبر(ص) فرمود: اگر صبر کنی، برای تو بهتر است و اگر می‌خواهی، از خدا بخواهم تو را شفا دهد. آن مرد گفت: از خدا بخواهید مرا شفا دهد. پیامبر(ص) به او دستور دادند وضو بگیرد و خدا را با این دعا بخواند: اللهم إنی أسألک و أتوجّه الیک بنبیّک محمّد، نبّی الرحمة، یا محمّد انّنی توجّهت بک إلی ربّی فی حاجتی لیقضیها الی، اللهم شفعه؛ پروردگارا از تو می‌خواهم و به سوی تو توجه می‌کنم به واسطه پیامبرت محمد(ص)، پیامبر رحمت، ای محمد(ص) من به واسطه تو به درگاه پروردگارم رو می‌آورم تا حاجتم را برایم برآورده کند».
همچنین در کتب روایی ذکر شده انس بن مالک می‌گوید: «مردی نزد رسول خدا(ص) آمد و گفت: ای رسول خدا(ص) حیوانات ما از بی‌آبی تلف شدند! از خدا بخواهید باران نازل کند. پیامبر(ص) دعا کردند و یک هفته تمام باران آمد تا آنکه مردی خدمت پیامبر(ص) آمد و گفت: ای پیامبر خدا، خانه‌ها خراب و راه‌ها قطع شد و... پیامبر(ص) فرمود: «پروردگارا(باران رحمتت را) بر کوه‌ها و تپه‌ها و درون دره‌ها و رودخانه‌ها و نقاطی که درخت می‌روید نازل کن»، پس از آن، باران در شهر مدینه قطع شد، ولی در اطراف همچنان می‌بارید».

برای ما...

در پایان با توجه به آنچه از سنت نبوی توسل در کتب تاریخی و آیات و روایات قرآن کریم آمده می‌توان نتیجه گرفت نه تنها امر توسل و شفاعت توسط پیامبر اکرم(ص) در میان امت اسلامی ترویج و تشریح شده، بلکه امری است که در ادامه، توسط ائمه اطهار(ع) تأیید و تکریم شده است. اما برای ما که در روزگار دور پس از او زندگی می‌کنیم، تکلیف چیست؟ آیا همچنان می‌توانیم به این باب رحمت متوسل شده و از او شفاعت طلب کرده و به رحمت خداوندی دست یابیم؟ این پرسشی است که برخی علمای شیعه پاسخ داده‌اند، چنان‌که می‌خوانیم: «توسل به حق و منزلت پیامبران و بندگان صالح بدین معنا نیست که برای آنان یک حق ذاتی بر خداوند لازم است تا شرک به شمار آید؛ بلکه همه حق متعلق به خداوند است و او از روی فضل و کرامتش به برخی بندگان و در جهت تکریم آنان، مقام و منزلتی اعطا کرده است». (سبحانی، التوسل ...، ۱۳۷۴ش، ص۵۲)