اگر چه مسئولان هنوز هم ادعا دارند اگر مردم صرفه‌جویی کنند مشکلی پیش نمی‌آید اما واقعیت این است که به جای تکیه بر مدیریت مصرف، باید به مدیریت تقاضا، مدیریت آمایش سرزمینی و سایر عوامل تأثیرگذار توجه کنیم.
بنا بر گفته کارشناسان، دولتمردان در سال‌های گذشته حوضه‌های آب را انتقال داده و سدهای مختلف را وارد مدار مصرف کردند و نتیجه این می‌شود که امروز چاره‌ای جز انتقال آب از دریای عمان و خلیج‌فارس باقی نمانده است.
از اوایل دهه ۷۰ میلادی فرایند جدید آب‌شیرین‌کن مورد توجه برخی از کشورها قرار گرفت. در حال حاضر عربستان سعودی، آمریکا، امارات و کویت بزرگ‌ترین ظرفیت آب‌شیرین‌کن‌ها در جهان را در اختیاردارند و در ۲۰ سال اخیر ظرفیت خود را در این بخش به سرعت افزایش داده‌اند.
در ایران نیز طرح توسعه پروژه‌های نمک‌زدایی و انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به استان‌های واقع در فلات مرکزی و شرق کشور که «بزرگ‌ترین پروژه آبی جهان» محسوب می‌شود از سال ۱۳۹۷ با حمایت رهبر معظم انقلاب کلید خورد و ایشان فرمودند: «انجام این طرح بسیار مهم است، وارد شوید و جداً دنبال کنید».
بحران تاریخی آب
رئیس گروه منابع طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به اهمیت انتقال آب از دریای عمان و خلیج فارس به استان‌های مرکزی می‌گوید: در حال حاضر ایران در سراشیبی شدیدترین بحران آبی تاریخ قرار دارد و با توجه به چالش‌های آبی و شرایطی که در کشور داریم این عمل اجتناب‌ناپذیر است، اما ضرورت دارد این مهم با برنامه‌ریزی انجام شود تا در بلندمدت وابستگی ما به این آب‌ها کاهش یابد.
علی‌اکبر دماوندی می‌افزاید: وضعیت منابع آبی در ایران مدت‌هاست به موضوعی نگران‌کننده تبدیل شده، سطح آب در سدهای کشور به مرز هشدار رسیده و کارشناسان هشدار می‌دهند بی‌توجهی به مدیریت مصرف و تقاضا، کشور را وارد بحرانی جبران‌ناپذیر کرده است.
ضرورت تغییر رویکرد نسبت به حکمرانی آب
این عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با توجه به چالش‌های بحران آب در ایران، به تغییر رویکرد نسبت به حکمرانی آب تأکید و اضافه می‌کند: در حوزه مدیریت مسائل آب در ایران، عموماً بر تکنیک‌ها و راه حل‌های طبیعی تمرکز شده و زمینه‌های مربوط به علوم انسانی مانند جنبه‌های سیاسی، فرهنگی، ارزشی، اخلاقی و اجتماعی نادیده گرفته می‌شوند.
دکتر دماوندی ادامه می‌دهد: ما هیچ درسی از گذشته نمی‌گیریم و هیچ هشداری در خصوص کاهش منابع آبی از طرف کارشناسان متخصص در حوزه آب، برای نظام تدبیر کشور معنادار نمی‌شود.
در حوزه مدیریت آب در ایران، عموماً بر تکنیک‌ها و راه‌حل‌های طبیعی تمرکز می‌شود و زمینه‌های مربوط به علوم انسانی مانند جنبه‌های سیاسی، فرهنگی، ارزشی، اخلاقی و اجتماعی نادیده گرفته می‌شوند
وی می‌گوید: با توجه به تجربه تلخ سدسازی‌ها در سه دهه گذشته و پی بردن به این موضوع که ساخت سدها در بسیاری از استان‌ها نادرست بوده و یا حداقل کشور به ایجاد این تعداد سد نیاز نداشته است، ضرورت دارد از هم اکنون ابعاد مختلف انتقال آب دریا به استان‌های مرکزی بررسی شود تا در آینده دچار بحرانی جدی‌تر نشویم.
تأثیر سدسازی‌ها بر خشکسالی
رئیس گروه منابع طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با اشاره به ناکارآمدی برخی از سدهای ساخته شده در کشور در سه دهه گذشته، می‌افزاید: ساخت برخی از سدها منجر به خشک شدن دریاچه‌هایی از جمله ارومیه شده زیرا این سدها مانع ورود حقابه‌ها به دریاچه شده و خشک شدن آن را رقم زده است.
دماوندی ادامه می‌دهد: انتقال آب دریا به استان‌های مرکزی نیز با توجه به اینکه سمت و سوی سیاست‌های کشور طی ۲۰ سال گذشته این بوده که در استان‌های مرکزی همچون یزد، اصفهان و کرمان صنایع پرآب‌بری ایجاد شود، اکنون علاوه بر افزایش مصرف آب، بسیاری از ساکنان استان‌های مجاور برای اشتغال به این استان‌ها – یزد، کرمان و اصفهان- مهاجرت کرده‌اند و به مرحله‌ای رسیده که این استان‌ها برای تأمین آب شرب با چالش مواجه شده‌اند.
وی با بیان اینکه پروژه انتقال آب از دریا افزون بر اینکه پروژه‌ای هزینه‌بر است، آثار زیست محیطی مخربی به همراه دارد که در بلندمدت با آن‌ها مواجه خواهیم شد، می‌افزاید: ضرورت دارد از هم اکنون چرخه کامل محیط زیستی این پروژه‌ها و هزینه‌هایی که به کشور مترتب می‌شود مورد توجه قرار گیرد زیرا در حال حاضر با وجود بحران آب در کشور اجرای این پروژه اجتناب‌ناپذیر است ولی باید بسیار دقیق اجرا شود تا از جنبه‌های زیست محیطی غفلت نشود.
تغییر اکوسیستم
به گفته این عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی تجربه‌های دیگر کشورها نشان می‌دهد انتقال آب دریا باید بسیار محتاطانه انجام شود؛ چراکه مهم‌تر از تبعات زیست محیطی ناشی از تغییر اکوسیستم سواحل و تولید نمکی که ایجاد می‌شود، تأثیری است که انتقال آب روی توسعه صنایع استان‌های مقصد می‌گذارد. نباید این انتقال به گونه‌ای باشد که کاربری استان‌ها دچار تغییر شود زیرا اگر این اتفاق بیفتد بی‌تردید دو دهه آینده ما با بحران افزایش مهاجرت و جمعیت‌پذیری در این استان‌ها مواجه خواهیم شد.
دماوندی به نقل از «مرحوم پروفسور کردوانی» می‌گوید: این استاد فرهیخته معتقد بود اگر به استانی خشک، آب فراوان منتقل شود بی‌تردید اکوسیستم آن استان از بین خواهد رفت. بنابراین انتقال آب دریا به این استان‌ها در عین حالی که می‌تواند راه‌گشا باشد، اگر به درستی مدیریت نشود، جدا از تبعات زیست محیطی متعدد، منجر به تغییراتی در بافت جمعیتی این استان‌ها خواهد شد، همان طور که این اتفاق در برخی از استان‌ها از جمله یزد افتاده است.
اگر به استانی خشک، آب فراوان منتقل شود بی‌تردید اکوسیستم آن استان از بین خواهد رفت. بنابراین انتقال آب دریا به این استان‌ها در عین حالی که می‌تواند راه‌گشا باشد، اگر به درستی مدیریت نشود، جدا از تبعات زیست محیطی متعدد، منجر به تغییراتی در بافت جمعیتی این استان‌ها خواهد شد، همان طور که این اتفاق در برخی از استان‌ها از جمله یزد افتاده است
وی ادامه می‌دهد: یزد استانی بود که تا چند دهه پیش کاربری گردشگری داشت، اما با انتقال سرشاخه‌های زاینده‌رود به این استان، یزد از کاربری گردشگری به صنعتی و کشاورزی تغییر جهت داد و موجب شد شهر یزدی که تا دهه ۶۰ شهری کم‌جمعیت بود اکنون به کلانشهری با جمعیت بالا تبدیل شود که نه تنها مسئله کم‌آبی آن حل نشده بلکه با گذشت چند دهه- افزون بر خشک شدن زاینده‌رود – به دلیل مهاجرت‌پذیری با چالشی جدی‌تر از قبل در حوزه آب مواجه شده است.
تجربه تلخ انتقال آب زاینده‌رود
رئیس گروه منابع طبیعی مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی با بیان اینکه انتقال آب زاینده‌رود به یزد موجب تغییر فرهنگ مردم این شهر نیز شده است، اظهار می‌کند: در گذشته مردم یزد در مصرف آب بسیار قناعت می‌کردند، اما اکنون الگوی مصرف آب در این شهر تغییر کرده است. بنابراین باید از هم اکنون سیاست‌ها به گونه‌ای باشد که توسعه صنعت در دستور کار قرار نگیرد و تعادل جمعیتی در استان‌های مقصد انتقال آب بر هم نخورد.
دکتر دماوندی در پاسخ به این پرسش که آیا انتقال آب به استان‌های مرکزی ممکن است حیات جانوری منطقه را تحت تأثیر قرار دهد، می‌گوید: بی‌تردید انتقال آب در این مقیاس هم برای منطقه مبدأ – سواحل دریاها- و هم برای استان‌های مقصد تبعات زیست محیطی به همراه دارد، زیرا در سواحل موجب تولید مقدار زیادی نمک می‌شود که این نمک‌ها روی فون و فلور - یعنی جوامع زیستی، گیاهی و جانوری بومی – منطقه تأثیر خواهد گذاشت، ضمن آنکه وقتی آب زیادی وارد مناطق مقصد- که اغلب صنعتی هستند- می‌شود با افزایش تولید پساب‌ها اکوسیستم – محیط زیست گیاهی و جانوری - منطقه دچار آسیب خواهد شد که یا موجب مهاجرت آن‌ها و یا در نهایت از بین رفتن آن‌ها می‌شود.
وی با اشاره به اینکه هم اکنون نیز شاهد پیامدهای زیست محیطی افزایش پساب‌ها در جنوب استان تهران- منطقه ورامین- هستیم، می‌افزاید: در سال‌های اخیر شاهد هدایت پساب‌های تهران به ورامین بوده‌ایم و این مشکل گونه‌های بومی منطقه را تحت تأثیر قرار داده است.
چرا به اینجا رسیدیم؟
این عضو هیئت علمی سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی در پاسخ به این پرسش که با توجه به کمبود آب و کاهش بارش‌ها در سال‌های آینده جابه‌جایی جمعیت و کشاورزی دچار چه تغییراتی شده و مرزهای جغرافیایی کشور دچار چه تحولاتی خواهد شد، اظهار می‌کند: در پی تغییر اقلیم و تشدید خشکسالی‌ها در دو دهه اخیر به دلیل چالش‌های کم‌آبی، پدیده مهاجرت در بیشتر کشورها افزایش یافته است. در ایران نیز مهاجرت داخلی از مناطق خشک و نیمه‌خشک -استان‌های مرکزی- به سوی استان‌های شمالی رو به گسترش است، زیرا همراه با خشکسالی و کاهش باران در مناطق مرکزی، پدیده گرد و غبار و مشکلات اقتصادی نیز افزایش یافته که یکی از پیامدهای اجتماعی و فرهنگی آن مهاجرت بوده است.
دکتر دماوندی با اشاره به اینکه در حال حاضر انتقال آب دریا به استان‌های مرکزی اجتناب‌ناپذیر است، می‌گوید: اگر ۲۰ سال پیش منابع آب کشور را درست مدیریت می‌کردیم، بی‌تردید اکنون به این نقطه نمی‌رسیدیم و لازم نبود با هزینه‌ای چند میلیارد دلاری این پروژه را اجرا کنیم. بنابراین ضرورت دارد از هم اکنون روی مدیریت الگوی مصرف آب در بخش‌های خانگی و کشاورزی تمرکز کنیم و بکوشیم با استفاده مجدد از آب‌های خاکستری بهره‌وری آب را افزایش دهیم، زیرا تجربه تاریخی نشان داده راهکارهای مهندسی - راهکارهایی از قبیل انتقال آب- راهکارهای موفقی نیست و اکنون که ناگزیر به اجرای این پروژه هستیم باید به نهادینه کردن فرهنگ کاهش مصرف و افزایش بهره‌وری آب نیز توجه ویژه داشته باشیم و از مدیریت اجتماعی و همچنین مدیریت توزیع و پراکنش جمعیت غافل نشویم.
به گفته وی مهم‌ترین چالش ما در حوزه آب مدیریت آن است زیرا هنوز مردم به جدیت بحران آب در کشور پی نبرده‌اند، اما اگر مردم درک درستی از بحران آبی پیدا کنند بی‌تردید می‌توانیم از این پیچ دشوار خشکسالی و چالش‌های مربوط به بحران آب عبور کنیم.
نظر شما