حالا قرار است در روز وقف، از سندی که در سال ۳۹۳ هجری قمری بر پشت جلد یک قرآن نوشته شده، تا وقف‌هایی که برای کوک‌سازی ساعت حرم مطهر، روشنایی رواق‌ها، فرش زیر پای زائران و حتی مهمانسراهای حضرت رضا(ع) است، بگوییم. تاریخچه وقف در آستان قدس رضوی پر از فراز و فرود است. بسیاری از اسناد در جریان شورش‌ها، حملات اقوام مهاجم و گذر زمان از بین رفته‌اند. اما همان اندک مدارک باقیمانده مثل قرآن ابوالقاسم محمد بن کثیر نشان می‌دهند حرم مطهر از همان قرن‌های اولیه، علاوه بر محل عبادت، مرکزی اداری، فرهنگی و اجتماعی نیز بوده است.
آغاز وقف در آستان رضوی با قرآن ابوالقاسم محمد بن کثیر
هر چند تاریخ دقیق آغاز وقف بر این آستان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، اما نخستین سند مکتوب آن، قرآن ابوالقاسم محمد بن کثیر که در سال ۳۹۳ هجری قمری وقف شده، گواهی است بر قدمت و اصالت این سنت. این قرآن اکنون در گنجینه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و نمادی از آغاز یک مسیر پرشکوه است. در ادامه خواجه عتیق، منشی دربار صفوی در سال ۹۳۱ هجری قمری، ۲۲ رقبه را وقف آستان مقدس رضوی کرد. اقدامی که آغازگر موجی از وقف‌های رسمی و پایه‌گذار یکی از بزرگ‌ترین مجموعه‌های وقفی در تاریخ ایران شد. موقوفات عتیقی به عنوان قدیمی‌ترین و وسیع‌ترین رقبات وقفی، هنوز هم در ساختار اقتصادی و خدماتی آستان قدس رضوی نقش دارند.
در دل گنجینه رضوی، نسخه‌هایی خطی از قرآن وجود دارد که هر کدام داستانی از وقف و ارادت را روایت می‌کنند. از نسخه‌ای متعلق به سال ۳۲۷ هجری قمری که توسط کشواد بن املاس وقف شد، تا قرآن نفیس ابن سیمجور در سال ۳۸۳ هجری قمری و قرآن ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر در سال ۳۹۳ هجری قمری، همه و همه نشان از قدمت و عمق این سنت دارند. این نسخه‌ها میراثی معنوی و گنجینه‌ای از هنر و خطاطی ایرانی‌اند که در کتابخانه آستان قدس نگهداری می‌شوند. در سال ۸۶۱ هجری قمری نیز نسخه‌ای از تفسیر روض‌الجنان و روح‌الجنان فی تفسیر القرآن توسط یکی از علمای دین وقف شد تا خلأ علمی در کتابخانه رضوی پر شود. در این وقف‌نامه آمده است: «چون در میان کتاب‌های کتابخانه رضویه تفسیر معتبری برای استفاده عالمان وجود نداشت، این تفسیر را وقف می‌کنم»، چنین نگاهی نشان از درک عمیق واقفان نسبت به نقش علم در تعالی جامعه دارد.
در قرن دوازدهم هجری، علی قلی‌خان عادلشاه، والی خراسان با تهیه طوماری جامع، تمامی موقوفات آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را ثبت کرد. این سند که به طومار علیشاهی معروف است، فهرستی از املاک و رقبات و برنامه‌ای دقیق برای اداره و مصرف آن‌هاست. در این طومار، وظایف کارگزاران آستان از تولیت تا خادم‌باشی، با جزئیات کامل ذکر شده و حتی نوع لباس و نحوه نشستن خدام در کشیک‌خانه نیز مورد توجه قرار گرفته است.
بزرگ‌ترین موقوفات جهان اسلام در آستان خورشید هشتم(ع)
در صحن انقلاب اسلامی، ایوان ساعت با شکوهی خاص خودنمایی می‌کند. نکته‌ای که شاید کمتر کسی بداند، این است که حتی کوک‌سازی و صداپردازی این ساعت نیز از محل موقوفه‌ای خاص تأمین می‌شود. این وقف، گواهی است بر دقت و ظرافت نیت واقفانی که حتی لحظه‌های عبادی زائران را در نظر گرفته‌اند.
پذیرایی از زائران امام رضا(ع) سنتی دیرینه است که در مهمانسرای حضرت به شکلی باشکوه ادامه دارد. از قرن نهم هجری به بعد، این مهمانسرا با بهره‌گیری از عواید موقوفات، روزانه هزاران زائر را اطعام می‌کند. در میان واقفان این بخش، نام چهار زن نیکوکار نیز به چشم می‌خورد؛ زنانی که با وقف اموال خود، سهمی در پذیرایی از زائران داشته‌اند. این حضور زنانه در تاریخ وقف، نشان از گستردگی و تنوع اجتماعی واقفان دارد.
نور در حرم مطهر رضوی نمادی از هدایت و ایمان است. از شمع‌های نذری تا چراغ‌های بلوری، هر وسیله‌ای که برای روشنایی این بارگاه استفاده شده، ریشه در وقف دارد. در گذشته، زائران با افروختن شمع، نذر خود را ادا می‌کردند و امروز برق و نورپردازی مدرن جای آن را گرفته‌اند. اما همچنان هزینه‌های این روشنایی از محل موقوفات تأمین می‌شود؛ موقوفاتی که در هر دوره با توجه به نیازهای زمان شکل گرفته‌اند.
فرش‌های حرم مطهر رضوی نیز با نقش و نگارهای دل‌انگیز، زیبایی بصری و آرامشی معنوی به فضا می‌بخشند. نخستین وقف برای تأمین فرش این بارگاه توسط خواجه علاءالدین حاجی در سال ۹۳۳ هجری قمری صورت گرفت. او مزرعه‌ای در تربت حیدریه را وقف کرد تا زمین حرم مطهر با فرش‌هایی از جنس هنر و وقف پوشیده شود.
وقف، میراثی زنده در قلب مشهد
آنچه از مرور این اسناد تاریخی و موقوفات متنوع برمی‌آید، علاوه بر عظمت و گستردگی آستان قدس رضوی، روحیه‌ای است که در دل واقفان جاری بوده؛ روحیه‌ای از جنس عشق، ایمان و مسئولیت اجتماعی. این اسناد، گذشته‌ای پرشکوه را بازتاب داده و نشان می‌دهند وقف در آستان قدس رضوی یک سنت و یک نظام مدیریتی، فرهنگی و معنوی بوده که هنوز هم زنده و پویاست.
نظر شما