این روز فرخنده، فرصتی است برای تأمل در سیره و اوصاف بی‌نظیر پیامبر رحمت، حضرت محمد(ص)، به ویژه صفت برجسته «رحمة للعالمین» ایشان که گستره‌ای از انسان‌ها تا تمام هستی را در بر می‌گیرد و با اخلاق حسنه، پایه‌های ایمان را تقویت می‌بخشد. در ادامه، فرمایشات آیت‌الله سید مجتبی نورمفیدی، رئیس پژوهشکده فقه معاصر، پیرامون جلوه‌های رحمت واسعه نبوی را می‌خوانید.

‏‏تجلی رحمت واسعه نبوی در سیره عملی

اگرچه همه پیامبران الهی، به دلیل عصمت و کمال انسانی‌شان و تجلی صبغه الهی در وجودشان، عین رحمت بوده‌اند، اما مراتب این رحمت متفاوت است. در این میان، پیامبر مکرم اسلام(ص) به طور ویژه و برجسته، به عنوان پیامبر رحمت معرفی شده‌اند. تجلی این رحمت واسعه را می‌توان در سیره عملی ایشان به وضوح مشاهده کرد. به عنوان نمونه، در جریان جنگ احد، که فشارها و آزار و اذیت دشمنان به اوج خود رسیده بود، عده‌ای از یاران به محضر ایشان شرفیاب شده و تقاضا کردند که از خداوند بخواهند دشمنان را نابود کرده و آنان را به عذاب الهی گرفتار سازد.

در حالی که در امم گذشته، گاه پیامبران به نقطه‌ای می‌رسیدند که از خداوند تقاضای عذاب برای دشمنان می‌کردند، پاسخ پیامبر اکرم(ص) در این موقعیت دشوار، درس‌آموز و بی‌نظیر بود. ایشان در پاسخ فرمودند: «انی لم ابعث لعّاناً و لکنی بعثت داعیاً و رحمةً»؛ یعنی «من برای نفرین کردن مبعوث نشده‌ام، بلکه به عنوان دعوت‌کننده و رحمت فرستاده شده‌ام.» سپس در اوج آزار و اذیت و دشمنی، دست به دعا برداشتند و فرمودند: «اللهم اهد قومی فإنهم لایعلمون» خداوندا! قوم مرا هدایت کن، زیرا آنان نمی‌دانند. این اوج رأفت و مهربانی است که در سخت‌ترین شرایط، به جای نفرین، برای هدایت دشمنان دعا کنیم. این سیره، گواه روشنی بر جایگاه بی‌بدیل ایشان به عنوان «رحمةٌ للعالمین» است.

‏گستره رحمت نبوی: از امت مرحومه تا شفقت بر تمام هستی

یکی دیگر از جلوه‌های بارز رحمت نبوی، جایگاه ویژه «امت مرحومه» است که به برکت وجود ایشان از امتیازات خاصی برخوردار گشته است. قرآن کریم در آیه ۳۳ سوره انفال به صراحت می‌فرماید: «و ما کان الله لیعذبهم و أنت فیهم»؛ یعنی «و خداوند بر آن نبود که آنان را عذاب کند تا وقتی که تو در میان ایشان هستی.» این آیه، امت اسلام را از سرنوشت بسیاری از امت‌های پیشین، همچون قوم یهود، قوم ابراهیم یا قوم لوط که به عذاب‌های شدید الهی گرفتار آمدند، متمایز می‌سازد. حضور مبارک پیامبر (ص) در میان امت، خود عامل بازدارنده‌ای از نزول عذاب‌های فراگیر الهی است و این امتیاز، یکی از برجسته‌ترین نکات در خصوص جایگاه ایشان و امتشان محسوب می‌شود.

رحمت پیامبر (ص) دارای ابعاد و مراتب گوناگونی است؛ رحمتی که نه تنها شامل حال خداوند و خود ایشان می‌شود، بلکه گستره‌ای وسیع‌تر یافته و تمام هستی را در بر می‌گیرد. این رحمت، نه تنها انسان‌ها، بلکه تمامی موجودات عالم، از حیوانات گرفته تا گیاهان را شامل می‌شود. در سیره عملی ایشان نمونه‌های متعددی از این شفقت مشاهده می‌شود؛ از جمله آنکه نقل است روزی پیامبر (ص) مشاهده فرمودند که بر چهارپایی بیش از حد توانش بار نهاده‌اند. این صحنه چنان ایشان را متأثر ساخت که بدن مبارکشان به لرزه افتاد و با ناراحتی به عاملان آن تذکر دادند. وجود نازنین ایشان از مشاهده چنین رنج‌هایی به تعب می‌افتاد. حتی در مورد درختان و گیاهان نیز مراعات خاصی داشتند و در منشور جنگی خود، صراحتاً دستور دادند که هیچ‌کس حق ندارد بدون ضرورت، درختی را قطع کند.

این توجه و دقت در مورد انسان‌ها به اوج خود می‌رسد؛ چنانکه قرآن کریم در آیه ۱۲۸ سوره توبه می‌فرماید: «لقد جائکم رسول من أنفسکم عزیزٌ علیه ما عنتم حریصٌ علیکم بالمؤمنین رؤف رحیم»؛ «همانا پیامبری از خود شما به سویتان آمد که رنج‌های شما بر او گران است، بر هدایت شما حریص و نسبت به مؤمنان رئوف و مهربان است.» این آیه به وضوح نشان می‌دهد که رنج و مشقت امت، بر ایشان بسیار دشوار و ناگوار بود و در آیه‌ای دیگر حتی اشاره شده که از شدت اهتمام و دلسوزی برای امور مردم، نزدیک بود جان خود را از دست بدهند. این عمق دلسوزی و رحمت، گواه دیگری بر جایگاه بی‌نظیر ایشان به عنوان «رحمةٌ للعالمین» است.

‏سیره نبوی: اخلاق، رحمت و هدایت جامعه

ما چنین پیامبری داریم که با این دقت و رحمت بی‌کران، همواره مراعات حال دیگران را می‌کرد و به اخلاق نیکو توصیه می‌فرمود. این‌ها همه جلوه‌هایی از رحمت واسعه پیامبر اکرم(ص) است. ایشان حتی در کوچک‌ترین جزئیات روابط اجتماعی نیز دقت داشتند و می‌فرمودند: «اگر سه نفر با هم جایی نشسته‌اید، دو نفر از این جمع با هم نجوا نکنند، زیرا نجوا کردن این دو نفر موجب رنجش و ناراحتی نفر سوم می‌شود.» این سطح از توجه به ظرایف اخلاقی و روحیات انسان‌ها، برای ما درس‌آموز است و به‌ویژه روحانیت که در مسند هدایت مردم قرار دارد، باید به این نکات توجه ویژه‌ای داشته باشد.

موفقیت پیامبر اکرم(ص) در آن شرایط دشوار و محیط جاهلی که پر از اعمال و آثار جاهلیت بود، از زنده به گور کردن دختران گرفته تا سایر رفتارهای قبیح، دقیقاً به خاطر همین رویکرد اخلاقی همراه با رحمت بود. امروزه این اعمال برای ما بسیار قبیح به نظر می‌رسد، زیرا از ظرف زمانی آن فاصله گرفته‌ایم؛ در حالی که در آن زمان، برخی این کارها را نشانه غیرت می‌دانستند و با افتخار انجام می‌دادند. پیامبر(ص) با همین رفتارهای اخلاقی و رحمانی خود، توانست از دل آن جامعه، انسان‌های بزرگی همچون عمار یاسر را تربیت کند. نوع برخورد و سیره عملی ایشان، تأثیرگذاری شگرفی داشت و این نکته برای ما بسیار حائز اهمیت است.

این نکته بسیار مهم است که حُسن خلق، بنا بر روایات، از ابزارهای تقویت ایمان است و سوء خلق از ابزارهای تقویت کفر. در روایتی از رسول گرامی اسلام(ص) وارد شده است که حضرت می‌فرمایند: «لما خلق الله تعالی الایمان قال اللهم قونی فقواه بحسن الخلق و السخا و لما خلق الله الکفر قال اللهم قونی فقواه بالبخل و سوء الخلق»؛ یعنی «وقتی خداوند تبارک و تعالی ایمان را خلق کرد، ایمان به خدا عرض کرد: خداوندا! مرا تقویت کن؛ پس خدا او را با حسن خلق و سخاوت تقویت کرد. و همچنین وقتی خداوند کفر را خلق کرد، او نیز از خدا خواست که او را تقویت کند و خداوند با بخل و سوء خلق آن را تقویت کرد.»

بنابراین، بدخلقی، بدرفتاری و بداخلاقی ابزار تقویت کفر و حسن خلق ابزار تقویت ایمان است. در جامعه اسلامی، واقعاً همه باید این‌گونه باشند و ایمان خود را با حسن خلق تقویت کنند. لذا ما باید با تمسک به پیامبر اکرم(ص)، امام صادق(ع) و اهل بیت علیهم السلام که خاندان اخلاق و فضیلت هستند، رنگ و بوی اهل بیت عصمت و طهارت را به خود بگیریم و به این وسیله، دیگران را به سوی هدایت و کمال رهنمون شویم.