در آستانه فرخنده میلاد رسول الله(ص)، هنگامی که عطر رحمت و شمیم نبوت، دل‌ها را به وجد می‌آورد، جان‌های مشتاق، به زیارت پیامبر مهربانی‌ها می‌شتابند. زیارات مأثور از معصومین(علیهم السلام)، خود مکتبی است تمام عیار؛ مکتبی که ابعاد فقهی و اعتقادی، عرفانی و فلسفی را در هم آمیخته و جان تشنه حقیقت را از سرچشمه‌های زلال معارف سیراب می‌سازد. زیارت پیامبر اکرم(ص)، به عنوان یکی از برجسته‌ترین این زیارات، با سلامی از سر ارادت آغاز و با القاب و اوصافی که مقام والای ایشان را آشکار می‌سازد، تداوم می‌یابد.

در ادامه آیت الله سید فاضل موسوی جابری، استاد دروس خارج حوزه علمیه نجف اشرف؛ با غور در ژرفای زیارت نبوی، ما را به درک والاتری از مقام رفیع پیامبر رحمت و خاندان مطهرش رهنمون می‌سازد.

‏سلام و القاب؛ دروازه‌های ورود به حریم نبوی

نخستین گام در این سلوک عاشقانه، نثار سلامی است از اعماق جان، سلامی که نه فقط تحیتی ظاهری، بلکه اعلام وفاداری، تسلیم و تجدید عهدی است با پیامبری که تمام هستی، وامدار وجود اوست. این سلام، پژواکی است از ندای فطرت، سرودی است در ستایش عظمت و اقراری است به مقام والای رسول خدا (ص). اما این سلام، فراتر از این‌ها نیز هست؛ در باطن خود، معنایی ژرف‌تر نهفته دارد: فنا شدن در سلامِ حق. زیرا پیامبر، مظهر اسم «السلام» خداوند است و زائر با سلام بر ایشان، نه تنها به محضر ایشان بار می‌یابد، بلکه وارد حریم امن الهی می‌شود و در پناه رحمت بی‌کران او، از هر گزندی مصون می‌ماند. این سلام، آغازی است بر یک سفر معنوی، سفری به سوی نور و حقیقت، سفری که در آن، جان زائر از انوار محمدی سیراب می‌گردد.

‏پس از سلامی که جان را به حریم امن الهی رهنمون می‌سازد، نوبت به زمزمه القابی می‌رسد که هر یک، دریچه‌ای می‌گشایند به سوی ابعاد گوناگون مقام والای پیامبر(ص): «یا رَسُولَ الله»، «یا خَلیلَ الله»، «یا صَفِی الله»، «یا رَحْمَةَ الله»و... این القاب، تنها نام‌هایی بر زبان جاری شده نیستند، بلکه تجلی‌گاه حقیقت محمدی و نشان‌دهنده مقامات وجودی نور نبوی هستند. او، در مقام شریعت، رسول است و پیام‌آور وحی الهی؛ در مقام قرب، خلیل است و محرم اسرار ربوبی؛ در مقام فیض، رحمت است و منشأ برکات آسمانی؛ و در مقام هدایت، چراغی فروزان است که ره گم‌گشتگان را به سوی نور رهنمون می‌سازد. این القاب، نه فقط اوصافی برای ستایش، بلکه کلیدهایی هستند برای فهم ژرفای وجودی پیامبر اکرم (ص) و درک جایگاه بی‌بدیل ایشان در نظام هستی.

‏از سلام بر اهل بیت(ع) تا شهادت به رسالت: عروج به مقام محمود

در ادامه این سفر معنوی؛ زائر، دل خود را به سوی اهل بیت پیامبر(ص) روانه می‌سازد و با زبانی سرشار از ادب و احترام، به آنان سلام می‌فرستد: «السَّلامُ عَلَیْکَ وَعَلی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرینَ...». اهل بیت(ع) نه فقط خویشاوندان نسبی پیامبر(ص) بلکه امتداد رسالت او و حاملان علم و حکمت الهی هستند. آنان، تجلی‌گاه نور محمدی و آیینه تمام‌نمای فضائل نبوی‌اند. همان‌گونه که نور واحد، به انواری متکثر و گوناگون منشعب می‌شود، نور محمدی نیز در عترت طاهره تجلی یافته است. آنان، مراتب ظهور کامل حقیقت محمدیه و واسطه‌های فیض الهی به سوی خلق هستند. سلام بر اهل بیت(ع)، سلام بر کسانی است که در دامان پیامبر(ص) تربیت یافته و با پیروی از سنت او، راه رستگاری را به جهانیان نشان داده‌اند.

پس از سلام و درود بر پیامبر (ص) و خاندان مطهرش، زائر، زبان به شهادت می‌گشاید و با قلبی آگاه و نیتی خالص، گواهی می‌دهد که: «أَشْهَدُ یا رَسُولَ الله ... أَنَّکَ قَدْ بَلَّغْتَ رِسالاتِ رَبِّکَ...». این شهادت، صرفاً تکرار کلماتی بر زبان نیست، بلکه اقراری است از سر یقین و اذعان به این حقیقت که پیامبر اکرم(ص)، رسالت الهی را به طور کامل و بی‌کم‌وکاست ابلاغ کرده، در راه انجام این وظیفه خطیر، از هیچ تلاشی فروگذار نکرده، با تمام وجود به جهاد پرداخته و در برابر سختی‌ها و ناملایمات، صبر و استقامت پیشه ساخته است. این شهادت، فراتر از یک اقرار زبانی، یک حضور وجودی است؛ حضوری در محضر نور محمدی و ادراک این حقیقت که آن حضرت، واسطه فیض بین حق و خلق و حلقه اتصال بین عالم غیب و شهود است. زائر، با این شهادت، نه تنها به رسالت پیامبر(ص) اقرار می‌کند، بلکه به نقش بی‌بدیل او در هدایت بشریت و سعادت ابدی انسان‌ها نیز گواهی می‌دهد.

در اوج این مناجات عاشقانه، زائر، زبان به ستایش مقام والای پیامبر(ص) می‌گشاید و اعتراف می‌کند که: «فَبَلَغَ الله بِکَ أَشْرَفَ مَحَلِّ المُکْرَمِینَ...». این فراز، اشاره‌ای است ظریف به این حقیقت که خداوند متعال، مقام و منزلت پیامبر اکرم(ص) را از تمامی رسولان و فرستادگان خود برتر و والاتر قرار داده است. ایشان، در عالم صدور و ملکوت، اولینِ آنها هستند و در عالم تبلیغ، نبوت و رسالت، آخرین و خاتم ایشان. هستی، با نور وجود او آغاز شده و با نام او به پایان می‌رسد. این، همان "مقام محمود" است؛ جایگاهی رفیع و بی‌نظیر که در آن، پیامبر(ص) به عنوان انسان کامل و جامع همه حقایق، تجلی می‌یابد و هیچ مقامی از او بالاتر نیست؛ زیرا ایشان، غایت مقامات و نهایت کمال است. این مقام، تجلی‌گاه رحمت واسعه الهی و نشان‌دهنده عظمت و شکوه بی‌انتهای پیامبر رحمت(ص) است.

‏شکر رهایی از هلاکت، تجدید پیمان با نبوت

در پایان این نیایش خالصانه؛ زائر، زبان به شکر و سپاس می‌گشاید و با دلی سرشار از امتنان، می‌گوید: «الحَمْدُ للهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَنا بِکَ مِنَ الهَلَکَةِ...». سپاس خدایی را که به واسطه وجود پیامبر(ص)، ما را از ورطه هلاکت و گمراهی نجات داد. او، همان نوری است که در قرآن کریم، وعده داده شده است: «یَا أَهْلَ الْکِتَابِ قَدْ جَاءَکُمْ رَسُولُنَا یُبَیِّنُ لَکُمْ کَثِیرًا مِمَّا کُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْکِتَابِ وَیَعْفُو عَنْ کَثِیرٍ قَدْ جَاءَکُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَکِتَابٌ مُبِینٌ/یَهْدِی بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَیُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَی النُّورِ بِإِذْنِهِ وَیَهْدِیهِمْ إِلَی صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ». پیامبر(ص)، مظهر اسم «الهادی» خداوند است و نور هدایتش، قلب‌های تیره و تار را از ظلمت خودخواهی و جهل، به نور فنا و معرفت رهنمون می‌سازد. این شکر، نه فقط زبانی، بلکه قلبی و عملی است؛ شکری که با پیروی از سنت پیامبر (ص) و عمل به دستورات الهی، معنا پیدا می‌کند و انسان را به سوی کمال و سعادت رهنمون می‌سازد.

در واپسین لحظات این زیارت روحانی، زائر، با تمام وجود، ارادت و تعظیم خود را به ساحت مقدس پیامبر (ص) ابراز می‌دارد و با لحنی مملو از عشق و دلدادگی، زمزمه می‌کند: «بِأَبِی أَنْتَ وَأُمِّی ... زُرْتُکَ عارِفاً بِحَقِّکَ...». این فراز، بیانگر آن است که زیارت، تنها یک عمل ظاهری و مجموعه‌ای از آداب و رسوم نیست، بلکه اعلام شناخت قدر و منزلت والای پیامبر (ص) و اقرار به گمراهی و ضلالت مخالفان و منکران ایشان است. زیارت، حضوری قلبی در محضر محمدی و فنای زائر در ذات نورانی آن حضرت است. زائر، با زیارت، پیمانی دوباره با ولایت پیامبر (ص) می‌بندد و تعهد می‌کند که تا آخرین نفس، بر عهد و پیمان خود استوار بماند و در راه پیروی از سنت و آموزه‌های آن حضرت، از هیچ تلاشی فروگذار نکند. این تجدید پیمان، نه تنها برای زائر، بلکه برای تمامی مسلمانان، فرصتی است تا با بازنگری در زندگی خود، گامی استوارتر در مسیر کمال و سعادت بردارند و در پرتو انوار محمدی، به سوی حقیقت مطلق رهسپار شوند.

در پایان این سفر روحانی و در لحظه وداع با حرم نبوی، زائر، با قلبی آکنده از عشق و امید، زبان به صلاة و دعا می‌گشاید و زمزمه می‌کند: «صَلّی الله عَلَیْکَ وَعَلی أَهْلِ بَیْتِکَ الطَیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ...». این، امتثال امر قرآنی به صلوات فرستادن بر پیامبر(ص) و آل پاک ایشان است. صلوات بر پیامبر(ص)، تنها یک ذکر زبانی نیست، بلکه یک حرکت کونی و پیوندی ناگسستنی بین خالق و مخلوق است: از حق به خلق (بعث نور محمدی)، و از خلق به حق(صلوات و رجوع به سوی او). این، راز دوام فیض و رحمت الهی بین آسمان و زمین است.

در نهایت می‌توان گفت که زیارت نبوی، از منظری اعتقادی، اقرار به رسالت پیامبر(ص) و ولاء به ایشان و اهل بیت گرامیشان است. از دیدگاهی عرفانی، سفری روحی در مراتب نور محمدی و فنای در ذات اوست؛ و از نگاهی فلسفی، تأکیدی است بر این حقیقت که پیامبر(ص)، انسان کامل و واسطه فیض بین واجب الوجود و عالم امکان است. این زیارت، نه تنها یک تجربه معنوی، بلکه یک مکتب تربیتی و راهی است به سوی کمال و سعادت ابدی. باشد که همواره در پرتو انوار محمدی، راه هدایت را یافته و در مسیر بندگی خداوند متعال، ثابت قدم بمانیم.

خبرنگار: حجت‌الاسلام شیخ محمد هادی ملکی، پژوهشگر و فعال عرصه بین الملل از حوزه نجف اشرف