عبور از شهری به شهر دیگر روزها به طول می‌انجامید و رفتن از کشوری به کشوری دیگر، گاه به اندازه‌ چند فصل به ‌درازا می‌کشید. راه‌ها دور، ناهموار و خطرخیز بود و هر گام زائر، میان امید و هراس برداشته می‌شد.
اما این زائران غیرایرانی حضرت(ع) با وجود همه سختی‌ها خود را به بارگاه خورشید می‌رساندند، در پناه آستان امن رضوی، نفسی تازه می‌کردند و اقامتی طولانی اختیار می‌نمودند. اقامتی که هر چند پرنور بود، اما بی‌دغدغه نبود؛ آن‌ها در رویارویی با مشکلات ناگزیرِ این ماندگاری، پناه و تدبیر را تنها در آغوش ملائک‌ پاسبان حرم مطهر می‌جستند.
نقش موقوفات در تسهیل سفر و اقامت زائران به ‌ویژه زائران غیرایرانی، در کتاب «نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت» نوشته‌ دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی بررسی شده که در ادامه به آن خواهیم پرداخت.

راه‌ حلی برای تسکین دشواری‌های زائران غیرایرانی

سفرهای دور و دراز و اقامت‌های طولانی‌مدت زائران غیرایرانی به ویژه از کشورهای عربی همسایه، همواره با مشکلات مالی و معیشتی همراه بوده است. چنین دشواری‌هایی، واقفان نیکوکار را بر آن داشت تا در تقسیم کمک‌های مالی، گاهی اولویت را به این گروه خاص از زائران اختصاص دهند و از آنان حمایت ویژه کنند.
در پهنه تاریخ، حرم مطهر امام رضا(ع) پذیرای هزاران زائر غیرایرانی بوده است که اکثریت آن‌ها از کشورهای عربی همجوار همچون بحرین، عراق، کویت، عربستان، سوریه و لبنان به این سرزمین مقدس می‌آمدند. این زائران هنگام مواجهه با گرفتاری‌های پیش آمده در مسیر زیارت، به درگاه آستان قدس پناه می‌آوردند و این نهاد مقدس نیز با دستانی گشوده، از محل درآمد موقوفات به صورت نقدی و غیرنقدی به یاری آنان می‌شتافت.
کمک‌های آستان قدس از دو منبع عمده تأمین می‌شد؛ نخست موقوفات عمومی که برای تمامی زائران وقف شده بود، مانند موقوفه عتیق علی منشی که در سال ۹۳۱ هجری قمری برای اطعام مستمندان و مسافران وقف شد و بخشی از درآمد آن صرف حمایت از زائران عرب نیز می‌شد. سند شماره ۱/۴۳۱۰۱۰ نمونه‌ای از این پرداخت‌هاست که مطابق آن در پنجم محرم سال ۱۲۷۶، میرزا محمدعلی، تحویلدار آستان، ۵۳ من نان را میان ۵۳ زائر عرب توزیع کرده است.
دیگر منبع کمک‌ها موقوفات اختصاصی بود که به طور ویژه برای زائران خارجی در نظر گرفته شده بود. از جمله این موقوفات می‌توان به وقف صفی ‌قلی‌خان بیگلربیگی اشاره کرد، مردی از رجال دوره صفوی که در سال ۱۰۷۶ قمری، ۱۷ باب دکان، یک قهوه‌خانه، دو خانه در محله چهارباغ مشهد و مزرعه گوجکی در بلوک تبادکان را وقف کرد تا درآمد آن‌ها به زائران مستحق به خصوص اهل بحرین که از مسیر عتبات عالیات به زیارت مشهد می‌آمدند، اختصاص یابد. در صورتحساب سال‌های ۱۲۵۶ تا ۱۲۶۰ قمری، پرداخت‌های مالی به زائران عرب اهل بحرین، کربلا، نجف، کاظمین، مکه و مدینه به ثبت رسیده است. از جمله سند شماره ۳۸۸۲۶ که به پرداخت یک تومان به حاج مصطفی، زائر کربلایی در رجب ۱۲۵۶ و ۲تومان به حاجی حسن بحرینی در رمضان ۱۲۶۰ اشاره دارد.
علاوه بر کمک‌های مالی، زائران عرب در مراکز درمانی آستان قدس نیز حضور داشتند. در گزارش دارالشفا مربوط به پنجم جمادی‌الثانی ۱۲۸۷ قمری، نام شیخ مهدی، زائر نجفی به چشم می‌خورد که به مدت ۲۶ روز تحت درمان قرار داشته است. همین طور مهمانسراها نیز پذیرای این زائران بوده‌اند.

سهم زائران غیرعرب از کرم آستان قدس

اگرچه بیشترین موقوفات اختصاصی مربوط به زائران عرب عتبات عالیات بوده، به گونه‌ای که عرب‌های بحرین و جزایر دو موقوفه و عرب‌های حجاز و جبل عامل هر کدام یک موقوفه ویژه در اختیار داشتند، اما این حمایت‌ها محدود به آنان نبود. جمعیتی گسترده از زائران غیرعرب نیز هر ساله روانه مشهدالرضا(ع) شده و در زمان نیاز، از موقوفات زواری بهره‌مند می‌شدند.
شیعیان افغانستانی، بربری یا همان خاوری‌ها و بنکشی‌ها (شیعیانی از منطقه‌ای در پاکستان) از جمله این زائران بودند که هر گروه از آنان دارای دو موقوفه اختصاصی به نام خود بودند. علاوه بر این، شیعیان آذربایجان، هندوستان و ترکستان نیز جزو زائرانی به شمار می‌آمدند که اسناد مالی آستان قدس، کمک‌های مالی به آن‌ها را به روشنی نشان می‌دهد.
از جمله موقوفات شاخص در این زمینه، وقف‌هایی است که توسط سردار محمد علم‌خان، حاکم بلخ و بدخشان ترکستان انجام شده است. نخستین وقف وی شامل سه دانگ از مزرعه شمس‌آباد در بلوک میان‌ولایت مشهد بود که در سال ۱۲۹۰ قمری با هدف خاصی وقف شد: ناظر وقف موظف بود کفش و پوستین‌هایی که خریداری می‌شود را میان زائران مستحق خاوری، بنکشی و سایر زائران قندهار، کابل و مناطق دیگر تقسیم کند.
دو سال پس از این وقف، محمد علم‌خان مزرعه دیگری به نام مؤمن‌آباد واقع در بلوک منیژان را نیز به مصرف زائران افغانستانی اختصاص داد. این وقف نیز تأمین پاپوش و کلیجه و پرداخت کمک‌های نقدی به این زائران را در مشهد در بر می‌گرفت.
این موقوفات نشان‌دهنده توجه ویژه به زائران غیرعرب بود، کسانی که از دیارهای دور و ناآشنا به این بارگاه نورانی قدم می‌گذاشتند و در سفر دشوار خود به یاری و حمایت نیاز داشتند. چنین تلاش‌هایی گواهی است بر وسعت نگاه آستان قدس رضوی و دید گسترده آن نسبت به همه مشتاقان زیارت، فارغ از زبان و قومیت.

پای زائران غیرایرانی در کفش‌هایی از جنس مهر و وقف

در دیار مشهدالرضا(ع)، زائران غیرایرانی همواره سهم ویژه‌ای در نگاه و عنایت واقفان نیک‌اندیش داشته‌اند، به ویژه در تهیه مایحتاجی چون کفش و لباس که از نخستین نیازهای هر مسافر است. مزارع فولیان دهشک و خطایان از نخستین وقف‌های این حوزه، توسط حاج علی اکبرخان در سال ۱۱۰۴ قمری وقف شد تا درآمد آن صرف خرید کفش و پوشاک زائران شود. اسناد سال ۱۱۲۵ قمری گواه بر این هستند که این موقوفه به زائران عرب و بحرینی در قالب کمک‌های نقدی و جنسی مانند کفش‌های مسحی (کفش مسافرتی کسی که خیلی به سفر می‌رود)، چرمی، پوستین‌های گرم و سایر اقلام یاری می‌رساند.
نگاه ویژه و جداگانه به زائران غیرایرانی نشان از حساسیتی خاص داشت که در وقف‌ها نیز بازتاب یافت. میرزا فضل‌الله وزیر نظام در سال ۱۲۷۱ قمری، بازاری از دکان‌ها در بست خیابان اولیا را وقف کرد و دو عشر از درآمد آن را به تأمین لباس و کفش برای زائران اختصاص داد؛ اما نکته برجسته آن بود که در میان همه زائران، زائران دارالمرز (غیرایرانی‌ها) بر سایران تقدم داشتند و به آنان ارج نهاده می‌شد.
این توجه خاص به زائران غیرایرانی در موقوفات اختصاصی نیز به چشم می‌خورد؛ از جمله وقف‌های سردار محمد علم‌خان، حکمران بلخ و بدخشان ترکستان که دو وقف مهم به نفع زائران خاوری، بنکشی، قندهار و کابل انجام داد. در سال ۱۲۹۰ قمری، سه دانگ از مزرعه شمس‌آباد وقف شد تا درآمد آن صرف خرید کفش و پوستینچه برای زائران مستحق از این مناطق شود. دو سال بعد، مزرعه مؤمن‌آباد نیز برای تأمین پاپوش، کلیجه و کمک‌های نقدی به زائران افغانستانی وقف شد.
این وقایع نشان می‌دهد زائران غیرایرانی که مسیری دشوار و طولانی را طی می‌کردند، همیشه از حمایت‌های ویژه برخوردار بوده و وقف‌ها به گونه‌ای طراحی شده بودند که نیازهای اساسی آنان در مسیر زیارت رفع شود؛ گویی پایشان در کفش‌هایی ساخته شده از مهربانی واقفان قرار داشت، تا با قدم‌های استوار و دل آرام به سوی بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) گام بردارند.