اگر از مشهدیهای قدیم، پدربزرگها و مادربزرگها و چندین نسل قبلتر از نسل امروزی، درباره خاطرات خوش از ماه مبارک رمضان در مشهد قدیم با صدای شبخوانان و نوای نقارههای حرم مطهر امام هشتم(ع) به وقت سحر تا صوت اذان روی گلدستههای طلا بپرسیم، حتماً خاطرات خوشی را برایمان بیان میکنند؛ خاطراتی که با آداب و آیینهایی که در عبودیت مردم این دیار ریشه داشته و دارد، گره خورده است. به همین مناسبت سراغ زهرا فاطمی مقدم، مسئول امور ارزشیابی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و وی در گفتوگو با خبرنگار روزنامه قدس، مطالب جالبی را در زمینه برخی اسناد آستان قدس رضوی مرتبط با ماه مبارک رمضان بیان کرد که خواندن آن خالی از لطف نیست.
جزءخوانی در حرم مطهر به روایت اسناد
در مرکز اسناد آستان قدس رضوی میلیونها برگ سند با موضوعات مختلف نگهداری میشود و در میان این اسناد از قدیمیترین و باارزشترین سندهای مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی تا سندهای مکتوب دیگر، روایت مراسم و برنامههای ویژه ماه پرفضیلت رمضان در دورههای تاریخی صفویه، افشاریه و قاجاریه نهفته است.
برپایه این اسناد، به دلیل اهمیت و ویژگیهای خاص ماه مبارک رمضان، برنامههای عادی حرم مطهر تغییر میکرد و برنامههای مناسبتی متناسب با این ماه در حرم مطهر اجرا میشد؛ تلاوت قرآن، برنامههای ویژه سحرهای ماه مبارک، شبهای قدر، برگزاری مراسم افطاری برای زائران و خادمان، جشن میلاد امام حسن مجتبی(ع) و برپایی جشن عید سعید فطر در حرم منور رضوی ازجمله این برنامهها بود.
بر این اساس در ابتدای ماه مبارک رمضان، دستورالعملهایی از سوی تولیتهای وقت برای بهتر برگزار شدن این برنامهها صادر میشد. ازجمله این دستورالعملها میتوان به سند مربوط به سال ۱۳۰۳ هجری قمری در دوره قاجار اشاره کرد که براساس آن بر ضرورت قرائت همه روزه قرآن در این ایام تأکید شده است. در بخشی از این سند چنین آمده است:
«... دستورالعمل ایام ماه مبارک رمضان، هذه السنه مطابق است با دستورالعمل سنوات سابقه همه روزه از غره شهر رمضان، لغایت سلخ مزبور سه ساعت به غروب مانده با حضور جناب سلطان القراء، تمام حفاظ و قرّاء آستانه مقدسه در ایوان طلای مبارک نادری برای مقابله و قرائت کلامالله مجید مشرف بوده، به ترتیبی که معمول است به صورت احسن مشغول قرائت شوند که روزی یک جزء تلاوت شود...».
براساس این اسناد و سایر اسناد مشابه، جزءخوانی هر روزه حفاظ حرم مطهر در این ماه، علاوه بر وظیفه معمول همیشگی آنها در قرائت قرآن بوده که آن را صبحها به انجام میرساندند. همچنین در این جزءخوانیها، اشتباههای احتمالی قرآنهای موجود در حرم مطهر نیز تصحیح میشد.
مناجاتخوانی و اعلان وقت سحر»
از دیگر نکاتی که در اسناد درخصوص برنامههای حرم مطهر در ماه مبارک رمضان دیده میشود، مناجاتخوانی مؤذنهای حرم مطر در شبهای این ماه عزیز است. براساس این اسناد، هر ساله رسم بوده حدود چهار ساعت و نیم که از شب میگذشت، مؤذنان به بالای گلدستههای حرم مطهر میرفتند و به مناجاتخوانی میپرداختند. به همت آنان، نوایی دلنشین در گوشه و کنار شهر میپیچید. این برنامه، یکی از دستورالعملهای خاص مراسم بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) در ماه مبارک رمضان بهویژه در دوره قاجاریه در مجموعه آستان قدس است. با توجه به قرار گرفتن حرم مطهر رضوی در مرکز شهر در آن زمان، احتمالاً نوای مناجاتخوانی مؤذنها در تمام شهر قابل شنیدن بوده است. موضوعی که میتواند به عنوان قدمت مناجاتخوانی در سحرهای ماه مبارک رمضان دستکم بهطور رسمی اطلاق شود.
مناجاتخوانی مؤذنان تا اذان صبح و پس از اذان تا طلوع آفتاب ادامه داشته و تنها در مدت زمان حدود یک ربع و به دلیل نقارهزنی و نواختن طبل نقارهچیان متوقف میشد. درواقع نواختن طبل و به تعبیر اسناد، اعلان طبخ سحور، یکی دیگر از مراسمی است که توسط نقارهچیان حرم مطهر در سحرهای ماه مبارک انجام میگرفته است. با توجه به نبود امکانات اطلاعرسانی برای مردم عادی، این اعلان به منزله تعیین ساعت و وقت سحر بوده است.
اشاره به طبخ افطاری و سحری در اسناد
از دیگر اسناد مرتبط با ماه مبارک رمضان، پخت و توزیع افطاری و سحری در مهمانسرای حضرت رضا(ع) است.
مهمانسرای حرم مطهر رضوی تاریخچهای طولانی دارد و در طول ادوار و اعصار عناوین مختلفی داشته است. تقریباً از دوره افشاری به بعد به مهمانسرا «کارخانجات» گفته میشد و در دوره قاجار به منظور ارائه خدمات بهتر به زائران و کارکنان، مهمانسرای خادمان و زائران از هم جدا بوده است. مهمانسرای زائران با عنوان «کارخانه مبارکه زواری» و مهمانسرای خادمان با عنوان «کارخانه مبارکه خادمی» نامیده میشده است. این مهمانسرا در ایام پرفضیلت ماه مبارک رمضان، هر شب در محل کارخانه زواری، میزبان زائران حرم مطهر بوده و با تهیه افطاری از اقشار مختلف مردم پذیرایی به عمل میآمده است. همچنین هر شب، تمامی کارکنان کشیک حرم مطهر، افطاری را در محل کارخانه خادمی صرف میکردند. علاوه بر این، به برخی کارکنان حرم مطهر که با توجه به ضرورتهای شغلی در این ایام موظف بودند در حرم مطهر حضور داشته باشند و به مجاوران و زائران دور و نزدیک خدماترسانی کنند، وعده سحری هم تعلق میگرفته و از آنان در کارخانه خادمی پذیرایی میشده است.
تنوع غذاهای این ایام بهخصوص در وعده افطار نیز جالب توجه است. البته این غذاها بر حسب فصول مختلف سال انتخاب میشده است. عنوان غذاهایی همچون قورمه، بورانی بادمجان، آش، کوکو، پلو، آبگوشت و سایر غذاهای گوشتی در کنار انواع پنیر، ماست، دوغ و انواع میوه مانند خربزه، انگور، سیب، انواع نوشیدنیها و شیرینیها نظیر شربتهای مختلف، سکنجبین، حلوا، پشمک و... در سندهای معتبر بسیاری به چشم میخورد. تمامی این غذاها در مهمانسرای حضرت رضا(ع) و توسط طباخان و آشپزان حرم مطهر طبخ میشده است.
سندی برای روضهخوانی در شب شهادت مولای متقیان امام علی(ع)
از دیگر نکاتی که در اسناد مربوط به ماه مبارک رمضان به آن اشاره شده، مراسم احیای شبهای پرفضیلت قدر است. این مراسم از دوره صفویه در بارگاه ملکوتی امام رضا(ع) به صورت یک سنت هر ساله انجام میشده است. براساس آنچه در اسناد و مکتوبات بخش نمایهسازی اسناد در مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانههای آستان قدس رضوی وجود دارد، در این ایام، مستغلات و دکانهای مربوط به حرم مطهر رضوی تعطیل میشد و برخلاف شبهای دیگر که در ابتدای شب، چراغهای حرم مطهر خاموش میشد، در شبهای قدر تا صبح تمامی صحنها و رواقها باید روشن میماند. همچنین در این شبها، نقارهنوازی و نواختن طبل ممنوع بوده است. با توجه به اینکه این ایام مصادف با شهادت حضرت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب(ع) است، مجالس روضهخوانی نیز برپا میشده است. این مجالس به مدت ۶ شب از ۱۹ لغایت ۲۴ ماه مبارک رمضان، هر شب با حضور کارکنان و زائران برپا میشده است.
قدمت قدیمیترین سند مرتبط با روضهخوانی درشب بیستویکم ماه مبارک رمضان یعنی شب شهادت حضرت امیرالمؤمنین(ع) به سال ۱۱۱۲ هجری قمری در دوره صفوی یعنی به بیش از ۳۳۰ سال پیش میرسد. از جمله سنتها و آیینهای اجرا شده در حرم مطهر به مناسبت شهات حضرت امیرالمؤمنین علی(ع) مراسم نخلبندی و نخلگردانی بوده است. سنتی که البته شاهد اجرای آن فقط در دوره صفوی و افشاری هستیم و در دوره قاجار این سنت به فراموشی سپرده میشود. در این مراسم همانند سنت نخلگردانی امروزه در مناطق کویری، سازهای چوبی به نام «نخل» را با وسایل و اشیای مختلف تزئین میکردند.
گرامیداشت ولادت امام حسن مجتبی(ع) و عید سعید فطر
برپایی جشن در حرم مطهر رضوی به مناسب میلاد امام حسن مجتبی(ع) در نیمه ماه مبارک رمضان ازجمله مطالبی است که در اسناد به آن اشاره شده است. مراسمی که حسب دستور تولیت وقت آستان مبارک رضوی انجام میشده است. در یکی از این اسناد مرتبط با این جشن مبارک، تولیت وقت حرم مطهر امام هشتم(ع) در سال ۱۳۳۲ هجری قمری و در دوره قاجاریه، خطاب به دربانباشی حرم مطهر چنین دستوری صادر کرده است: «... جناب جلالت مآب دربانباشی زید مجده، لیله شنبه پانزدهم که لیل مولود مسعود مبارک حضرت امام مجتبی ارواحنا فداه است علی الرسم، مجلس رسمی در آستانه مقدسه است. مطابق معمول هر دو صحن مقدس و جلوی کشیکخانه دربانها باید چراغانی شود. موافق معمول مبلغ هشت تومان و مقدار چهل و پنج من روغن چراغ باید فردا از تحویلدار کل دریافت دارید...».
همچنین با توجه به اسناد موجود، آگاهی و اطلاعات قابل توجهی در مورد چگونگی اجرای جشن عیدسعید فطر از دوره صفویه در حرم مطهر رضوی بدست میآید.
مراسم این عیدسعید، با آداب ویژهای همراه بوده است. از برپایی مراسم جشن و پذیرایی از میهمانان گرفته تا حفظ روشنایی چراغهای حرم مطهر (هر دو صحن قدیم و جدید) در شب عید سعید فطر تا صبح روز عید. اعطای خلعت به امیرمحمد صالح خطیب الحسینی در ماه شوال سال ۱۰۲۱ هجری قمری، به عنوان قدیمیترین سند مرتبط با عید سعید فطر است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری میشود. برپایی میهمانی و پذیرایی از آنان با غذاهای ویژه از برنامههای حرم مطهر امام هشتم(ع) در این روز بوده است. تعطیلی برخی مستغلات مانند مکتبخانه و خلعت دادن به برخی کارکنان همچون خطیب حرم، از دیگر برنامههای این عید مبارک براساس اسناد موجود است. برگزاری مجلس سلام در ایوان طلای صحن قدیم با حضور تولیت آستان مقدس رضوی، والی خراسان و سایر صاحبمنصبان آستان و پذیرایی از حاضران، توسط پیشخدمتهای آستان با شیرینی، حلوا و شربتی که تحویلداران فراهم کرده بودند، از دیگر اطلاعات بدست آمده از این اسناد است.
نظر شما