سازمان پدافند غیرعامل در تعریف خود، «پدافند غیرعامل» را نوعی دفاع غیرنظامی دانسته که به جنگ‌افزار نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات زیاد مالی به تجهیزات و تأسیسات حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی و تلفات زیاد انسانی جلوگیری کرده یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن کاهش داد. مجمع تشخیص مصلحت نظام هم در تعریف خود پدافند غیرعامل را «مجموع اقدام‌های غیر مسلحانه‌ای که موجب افزایش بازدارندگی، کاهش آسیب پذیری، تداوم فعالیت‌های ضروری، ارتقا پایداری ملی و تسهیل مدیریت بحران در مقابل تهدیدها و اقدام‌های نظامی دشمن می‌شود.» دانسته است.

با ترکیب این تعاریف و با توجه به اهمیت موضوع، می‌توان نتیجه گرفت که پدافند غیرعامل به معنای اقداماتی صرفاً در برابر یک دشمن خارجی نیست و تهدیدات مختلف از جمله بلایای طبیعی، موضوعات سایبری، الکترونیک، زیستی، فرهنگی، اقتصادی و شهری را هم در بر می‌گیرد.

تجربه کشورهای مختلف جهان به ویژه کشورهای توسعه یافته هم نشان می‌دهد آنها پدافند غیرعامل را به طیف وسیعی از موضوعات تسری و تعمیم داده‌ و با اولویت‌بندی دقیق، برنامه‌های پیشگیرانه تدارک دیده‌اند.

نگاه کشورهای جهان به پدافند غیرعامل

از جمله کشورهایی که چنین برنامه‌هایی را اجرا کرده‌اند می‌توان به کشور آلمان اشاره کرد. این کشور با نگاه پدافند غیرعاملی به موضوع انرژی و با توجه به وابستگی شدید به گاز، از سال 2010 سعی کرده سبد انرژی خود را متنوع کند.

کره جنوبی هم پس از شیوع بیماری «مرس» در سال 2014، حوزه سلامت عمومی و پیشگیری از بیماری‌های عفونی را در چهارچوب پدافند غیرعامل تعریف کرد.

سوئد در اقدامی جالب توجه، مدیریت افکار عمومی و حفاظت از مردم در برابر اخبار غیرواقعی را از سال‌های گذشته وارد حوزه پدافند غیرعامل کرده است.

سنگاپور نگاه ویژه‌ای به استفاده از فناوری در موضوع پدافند غیرعامل داشته و تلاش کرده با ترکیب فناوری و نگاه پدافند غیرعامل، تاب‌آوری مردم را در برابر بحران‌ها افزایش، خدمات عمومی را بهبود و امنیت سایبری را تضمین کند.

کشور فنلاند با نگرانی از تکثر دستگاه‌های امنیتی و دفاعی و چالش‌های احتمالی این وضعیت، همه این سازمان‌ها را در راستای پدافند غیرعامل در یک سازمان جامع ادغام کرد.

استونی هم کشور دیگری است که دفاع سایبری را با نگاه پدافند غیرعامل برای افزایش تاب‌آوری دیجیتالی و رشد اقتصادی ترکیب کرده است.

آمریکا هم به موضوعات مالی و اقتصادی نگاه پدافند غیرعامل دارد. این کشور در راستای پدافند غیرعامل در حوزه اقتصادی، مسئولیت‌هایی برای وزارت خزانه‌داری و فدرال رزرو ذیل قانون تثبیت اقتصادی اضطراری تعریف کرده و قانون احیای اقتصادی و سرمایه‌گذاری را برای بهبود وضعیت اقتصادی و ثبات نظام مالی تصویب کرده تا از نارضایتی اجتماعی و از دست رفتن سرمایه اجتماعی پیشگیری کند.

ژاپن هم به پدافند غیرعامل در بخش بلایای طبیعی به خصوص زلزله و سونامی، توجه ویژه‌ای داشته است.

ضرورت نگاه پدافند غیرعاملی به مسائل مهم کشور

تجربه کشورهای توسعه یافته در حوزه پدافند غیرعامل نشان می‌دهد ما نیز باید به مسائل و چالش‌های خود از جمله انرژی، حمل و نقل، امنیت غذایی، پسماند، مدیریت شهری، منابع طبیعی، مسکن و ... نگاهی مبتنی بر پدافند غیرعامل داشته باشیم.

موضوع مهم مسکن یکی از این چالش‌ها است که با نادیده گرفتن پدافند غیرعامل در آن، به یک ابرچالش تبدیل شده و با یک ناترازی 5 تا 7 میلیون واحدی مواجه است. امروز نیمی از جمعیت تهران و حدود 30 درصد جمعیت کشور به دلیل ناترازی و افزایش قیمت مسکن، ناچار به اجاره‌نشینی شده و با معضلات آن دست و پنجه نرم می‌کنند. چالش‌های اجاره‌نشینی به حدی افزایش یافته که امروز بسیاری از مستأجران باید حتی تا 80 درصد سبد معیشتی خود را صرف اجاره خانه کنند.

چالش مسکن حتی افرادی که صاحب خانه هستند را هم بی نصیب نگذاشته و با معضل بدمسکنی، به این اقشار هم آسیب زده است. بدمسکنی، این افراد را ناچار به سکونت دائمی در خانه‌هایی کوچک و عمدتاً فرسوده کرده که از حداقل امکانات هم برخوردار نیست. این خانه‌ها با مصالح و به شیوه‌ای غیراستاندارد ساخت شده و مجموع آنها بافتی را به وجود آورده که خدمات شهری مناسبی ندارد و در صورت بروز حادثه، با آسیب بالا مواجه و امدادرسانی نیز دشوار خواهد بود.

بخشی از این وضعیت را می‌توان به نگاه صرفاً فنی به مسکن و نادیده گرفتن پدافند غیرعامل مرتبط دانست چون اگر به بخش مسکن با دید پدافند غیرعاملی نگاه شده بود؛ هرگز چنین بحران و چالشی که به طور مستقیم تاب‌آوری جامعه را در برابر مسائل اجتماعی، جنگ، زلزله و ... تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ شکل نمی‌گرفت و تا این حد پیش نمی‌رفت.

پدافند غیرعامل در بخش انرژی

نگاه مبتنی بر پدافند غیرعامل در بخش انرژی هم از اهمیت بسیار زیادی دارد. به عنوان نمونه، نگاه پدافند غیرعامل به ما گوشزد می‌کند که اتکای بیش از حد به یک شیوه برای تولید برق می‌تواند خطرناک و بحران‌زا باشد. در این خصوص می‌توان به برنامه‌ریزی دولت برای جبران ناترازی با استفاده از انرژی خورشیدی در حالی که احتمال مانع‌تراشی در واردات پنل‌های خورشیدی یا چالش در تولید داخلی این پنل‌ها وجود دارد اشاره کرد. این وضعیت می‌تواند همه برنامه‌ریزی‌ها را به هم ریخته و تأمین برق کشور را با یک بحران جبران ناپذیر مواجه کند.

یا در برنامه‌ریزی‌هایی که برای افزایش تولید برق هسته‌ای صورت گرفته و در شرایطی که تهدیدات خارجی در برابر فناوری هسته‌ای کشور بیشتر به گوش می‌رسد؛ نگاه مبتنی به پدافند غیرعامل، فناوری امن‌تری چون میکروراکتورهای هسته‌ای را به جای راکتورهای بزرگ مقیاس پیشنهاد می‌دهد چون میکروراکتورها قابل جابجایی و از قابلیت دفاعی بیشتری در برابر حملات برخوردار هستند.

پدافند غیرعامل در حمل و نقل

به طور کلی، پدافند غیرعامل وابستگی بیش از حد به یک شیوه خاص را در هر زمینه‌ای نفی می‌کند. ما در بخش حمل و نقل این نگاه را اعمال نکرده‌ایم و با اتکای بیش از حد به حمل و نقل جاده‌ای، امروز بیش از 92 درصد بار کشور را روی جاده‌ها جابجا می‌کنیم. نگاه مبتنی بر پدافند غیرعامل در این بخش می‌طلبد که سهم بخش ریلی را در حمل و نقل کشور افزایش دهیم چون حمل و نقل ریلی هم نیاز کمتری به خارج از کشور دارد و در نتیجه در برابر تحریم‌ها مصون‌تر است و هم در بحران‌های اجتماعی(مانند دوره شیوع کرونا) نسبت به حمل و نقل جاده‌ای عملکرد بهتری دارد. مزایای ایمنی، زیست محیطی و اقتصادی حمل و نقل ریلی هم از جاده‌ای بیشتر است.

امنیت غذایی و ضرورت حفظ اراضی و شغل کشاورزی

موضوع مهم دیگری که باید حتما از منظر پدافند غیرعامل به آن نگاه شود؛ امنیت غذایی است. این موضوع جزو نخستین اولویت‌های همه کشورها است تا به طور پایدار به غذای سالم و کافی دسترسی داشته باشند. ما نیز برای تأمین مداوم و بدون نگرانی اقلام اساسی، باید برنامه‌ریزی مناسبی جهت کشت داخلی داشته باشیم. این برنامه‌ریزی بدون حفاظت از اراضی کشاورزی و وجود مشوق‌هایی برای جلوگیری از تغییر کاربری اراضی و خروج کشاورزان از این شغل، ممکن نیست. بنابراین باید به امنیت غذایی، حفاظت از اراضی کشاورزی و حفظ شغل کشاورزی با دید پدافند غیرعاملی نگاه کنیم.

ارتباط پدافند غیرعامل با جنگل‌کاری و مرتع‌داری

طبق برآوردهای وزارت بهداشت، سالانه 50 هزار نفر در کشور بر اثر آلودگی جان خود را از دست می‌دهند بنابراین موضوع کاهش آلودگی هوا می‌تواند با حفظ جنگل‌های موجود و افزایش سطح جنگل‌ها و تسری نگاه پدافند غیرعاملی به این بخش مرتبط باشد. موضوع پدافند غیرعامل و حفاظت از جنگل‌ها از نظر تأمین منابع آب کشور هم قابل توجه است چون 40درصد آب کشور از جنگل‌های زاگرس و حدود نیمی از آب مورد نیاز پایتخت و مناطق اطراف آن هم از جنگل‌های هیرکانی تأمین می‌شود.

موضوع پسماند به ویژه پسماندهای عفونی و بیولوژیک هم با توجه به خطرات مربوط به آلودگی آب و خاک کشور و حتی بروز تلفات جانی در صورت کم‌کاری یا کارشکنی در این بخش، باید در حوزه پدافند غیرعامل تعریف شود.