تاریخچه قرائت قرآن کریم در بارگاه مطهر حضرت علی بن موسی‌الرضا(ع)، سنتی دیرینه بوده که قدمتی پرسابقه در این آستان مبارک دارد. آنگونه که براساس شواهد و اسناد موجود، از همان ابتدای شهادت حضرت امام هشتم(ع) و تدفین پیکر مطهر آن حضرت، تلاوت کلام ا... مجید در روضه منوره رضوی معمول و دائر بوده است.
به مناسبت ماه مبارک رمضان، ماه ضیافت الهی و ماه نزول قرآن و به منظور بررسی تاریخچه و اسناد مربوط به سنت و رسم «قرآن خوانی» در بارگاه مقدس حضرت ثامن الحجج(ع)، سراغ «اعظم نظرکرده» کارشناس ارشد رشته تاریخ و مسئول امور نمایه‌سازی و مستندسازی اسناد در مرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و وی مطالب جالبی از تاریخچه و قدمت این سنت حسنه در بارگاه مطهر امام رئوف حضرت رضا(ع) برایمان بیان کرد که در ادامه می‌توانید، بخش‌هایی از گپ و گفت خبرنگار روزنامه قدس با این مقام مسئول را دنبال کنید. او ۲۰ سال سابقه خدمت در سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد.
مراسم «صُفّه» در جوار روضه منوره رضوی
حرم مطهر حضرت ثامن الحجج (ع) بیش از دوازده قرن قدمت دارد و براساس شواهد موجود، از همان ابتدای شهادت حضرت رضا(ع) و به خاکسپاری پیکر پاک و مطهر آن حضرت در مکان کنونی، قرائت قرآن کریم در روضه منوره رضوی معمول ودائر بوده است، چنانکه قاریان قرآن، اطراف روضه منوره حاضرشده وبه تلاوت قرآن مجید می‌پرداختند، از این رو تعدادی قرآن هم وقف آستان قدس رضوی شد که در داخل حرم مطهر نگهداری می‌شده است.
مطابق وقفنامه‌ای، عواید موقوفه‌ای هم در این زمینه، جهت مخارج مراسم صفه تعیین شده و مقرر گشته، حفاظ آستان قدس در رواق توحیدخانه حرم مطهر در صبح و شام به تلاوت کلام الله مجید بپردازند و دوازده بند خواجه نصیر نیز خوانده شود و تا مدت‌ها این مراسم در توحید خانه انجام می‌شد، تا این که صاحب‌نظران از باب شکوه وعظمت این مراسم ونیز از باب نزدیک بودن به روضه منوره رضوی وتبدیل به احسن نمودن موقوفه و با توجه به سوابق آن در دارالحفاظ، این رواق را مکان مناسبی برای انجام مراسم صفه دیدند، از این رو انجام مراسم به رواق دارالحفاظ حرم مطهر امام رضا(ع) انتقال یافت.
برنامه اجرای مراسم صفه اینچنین است که ابتدا مقدمات انجام مراسم توسط فراشان در مکان خاص انجام می‌شود، پس از آن تعداد چهارده عدد لاله، رحل و قرآن در قطع بزرگ آورده شده و در سمت چپ و راست رواق یا مکان خاص برگزاری مراسم، درهر طرف هفت عدد به طور یکسان قرار داده می‌شود. قرآن‌ها و رحل‌ها از اتاق مخصوص با احترام ویژه دست به دست می‌چرخند ودر جای خود قرار داده می‌شوند. سپس توسط یکی از خدمه (فراشان) لاله و شمع دان‌ها روشن می‌شود وتعدادی از خدمه (خدام، فراشان، کفشداران و دربانان) کشیک روز پس از ورود به مکان برگزاری مراسم صفه در در محل‌های تعیین شده و با حالت خضوع وخشوع و احترام و سر کشیک و معاون وی وخدمه سادات و پیشکسوت هم در صدر مجلس می‌نشینند. ضمن این که یک عدد لاله وشمعدان بزرگ به طور مجزا در محل استقرار سر کشیک قرار داده می‌شود. با ورود خدمه و استقرار در محل برگزاری مراسم و همچنین جای گرفتن سرکشیک و معاون وی در وسط و بالای مجلس مراسم آغاز می‌شود.
در این هنگام حفاظ آستان قدس ضمن تلاوت حدود یک جزء قرآن هر کدام یک فقره از مدیحه و دوازده بند خواجه نصیر را با صدای بلند و زیبا می‌خوانندو آنگاه به نام مبارک حضرت علی بن موسی الرضا (ع) که می‌رسند همگی قیام نموده و بعد از ادای احترامبه سمت مضجع شریف امام هشتم(ع)، مجدداً می‌نشینند و مراسم ادامه می‌یابد و به محض شروع فقره چهاردهم و بیان نام مبارک حضرت قائم آل محمد(ص)، مهدی موعود(عج) بار دیگر همگی قیام نموده و عرض ادب به ساحت مقدس آن حضرت می‌کنند.
پس از خاتمه یافتن قرائت قرآن وذکر توسل به چهارده معصوم (ع)، توسط یکی از حفاظ آستان قدس که معمولاً خطیب و روحانی حفاظ می‌باشد، دعا و خطبه با ذکر سلام و صلوات بر پیامبرگرامی اسلام (ص) ادامه می‌یابد. درپایان مراسم، درتکریم و توصیف هر یک از چهارده معصوم عبارات معروف از دعای توسل تکرار شده و پس ازآن خطیب حفاظ خطبه مخصوص مشتمل بر مدح وثنای پروردگار متعال و درود برائمه اطهار (ع) وتوسل به امام زمان(عج) وسایر ائمه معصومین (ع) قرائت می‌کند. درخلال قرائت خطبه، موقع ذکر نام حضرت رضا (ع) همه خدمه با حالت قیام رو به مرقد مطهر حضرت امام هشتم(ع) کرده وضمن تعظیم و سر فرودآوردن به نشانه احترام، نثار روح مطهر آن حضرت صلوات می‌فرستند. پس از پایان متن دعا و خطبه تمام خدمه سر بر زمین گذاشته و سجده شکر به جا می‌آورند. سپس توسط سر کشیک خدام یا معاون وی، ابتدا قرآن روی نخستین رحل سمت راست و بعد رحل وپس از آن شمعدان جلو هر رحل را بر داشته، می‌بوسد و به نخستین شخص حافظ می‌دهد و حفاظ وخدمه قرآن‌ها، رحل‌ها ولاله و شمعدان‌ها را یکی پس از دیگری می‌بوسند و با دست به دست کردن آن‌ها را به محل مخصوص نگهداری آن‌ها منتقل می‌کنند.
مراسم «قرآن خوانی» در حرم مطهررضوی به روایت اسناد
از میان اسناد موجود در آرشیو مدیریت اسناد ومطبوعات آستان قدس رضوی، در بخش از سند شماره ۱۹/۴۳۸۶۷ و شماره ۵۳/۴۳۸۶۸ مربوط به سال ۱۲۷۶قمری (دوره قاجار)، درمورد برگزاری مراسم صفه وقرآن خوانی در حرم رضوی این گونه بیان می‌کند:
«... در دارالحفاظ مبارک، از زمان سلاطین صفویه غفرالله، هر صبح وشام مشغول تلاوت کلام الله ودوازده امام منسوب به خواجه علیه الرحمه بودند ونیز حسب الاهتمام والااجتهاد آن جناب جلالت ماب در پایین پای مبارک، مشغول تلاوت به قرار مذکور گردیده‌اند، در توحید خانه مبارکه هرشب بر امام (ع) هرصبح وشام مشغول ومواظب تلاوت به قرار ایضاً شد وبعداز اتمام وخطب متعدده ودعاگویی شاهنشاه اسلامیان پناه لازالت بره وعدله واحسانه من رئوس الانام مرخص ومعاف باشند... د.»
بیشترین مصارف موقوفات برای مراسم مذهبی به ویژه عزاداری حضرت امام حسین(ع)، سپس فقرا و بعد از آن مراسم قرائت قرآن و طلاب و نیز در ماه‌های شوال، شعبان، محرم و صفر بوده است. عین موقوفه در اسناد به سه دسته مواد خوراکی، منقول و غیر منقول(با بیشترین میزان) تقسیم شده و پراکندگی آن به ترتیب در استان‌های خراسان جنوبی، رضوی و شمالی بوده است. بیشترین وقف در قرن۱۳ و قمری۱۴ صورت گرفته، ضمن اینکه حضور بیشتر واقفین هم از میان زنان واقف نیز در سطح متوسط جامعه در این ایام مشهود می‌باشد.
همچنین از دوران صفویه «زیارتنامه خوانان» به عنوان گروه دیگری از خادمان آستانه مبارکه مطرح بودند که مسئول خواندن زیارتنامه و قرائت قرآن در حرم مطهر برطبق وصیت واقفان یا بنا به نیابت از صاحب منصبان درباری بودند که از شغل‌های موروثی به شمار می‌رفت. بر اساس یکی از مهمترین التزام نامه‌هایی که از این دوره به دست آمده است، در دوران قاجار، منصب زیارتنامه خوان باشی رسماً به عنوان نایب الزیاره شاهان قاجار و یا افراد مهم دربار که از وی حکم را دریافت می‌کردند مطرح بوده است. در شرح وظایف زیارتنامه خوانان نیز آمده که با تعداد مشخص، زیر نظر سرکشیک انجام وظیفه می‌کردند.
« قرآن خوانی» در ماه مبارک رمضان در آستان رضا(ع)
در لابه لای سندهای مربوط به تشکیلات اداری و موقوفات آستان قدس رضوی شاهد روایت مراسم و برنامه‌های ویژه ماه مبارک رمضان در دوره‌های تاریخی صفویه، افشاریه و قاجاریه هستیم.
مطابق اسناد به جای مانده مانند سندشماره ۲/۶۳۳۸۴ به سال ۱۳۳۰قمری (دوره قاجاریه) و مربوط به دستور العمل مُتولّی وقت آستان قدس در خصوص قرائت قرآن در حرم مطهر رضوی به مناسبت ایام ماه رمضان، به غیر از قرائت معمولی و عادی قرآن که هر روزه در حرم مطهرانجام می‌شده است، در ماه مبارک رمضان نیز هر ساله مراسم تلاوت روزانه یک جزءقرآن کریم با حضور تمامی حافظان و قاریان قرآن درسه ساعت به غروب مانده در ایوان طلای صحن قدیم (صحن انقلاب اسلامی کنونی) نیزبرپا می‌شده است. مقابله و بررسی قرآن‌ها به منظور تصحیح احتمالی اشتباهات قرآن‌های موجوداز دیگربرنامه‌های این مراسم نورانی بوده و این دلیلی برای حضور مُصحّح کتابخانه رضوی در این مراسم نیزهست.
همچنین حدود ۳۳۴ سند از دوره قاجاریه و در فاصله زمانی سالهای ۱۲۱۷ تا ۱۳۴۴ هجری قمری، در زمینه قرآن خوانی در حرم مطهر امام رضا(ع) در اسناد آستان قدس رضوی موجود وباقی مانده است.
دستورات و موقوفاتی برای «قرائت قرآن» در بارگاه امام رئوف(ع)
در گزارش های کحتلف استان قدس رضوی موجود در اسناد این بارگاه مقدس، مواردی در زمینه تعیین محل کشیک حفاظ در حرم مطهر و اماکن متبرکه رضوی در ماه های مختلف به ویژه ماه مبارک رمضان و بخصوص در دارالحفاظ، همچنین پرداخت هزینه های آستان قدس از جهت برگزاری مراسم روضه خوانی، تنظیف صحن ها، مواجب نقدی و جنسی کارکنان آستان قدس از جمله قاریان قرآن، گزارش مصرف روزانه مکتب خانه های قدیم و جدید، اطفال ایتام سادات در صحن های عتیق (انقلاب) و جدید (آزادی) به چشم می خورد.
از جمله این هزینه ها، پرداخت جهت قرائت قرآن به معلم مکتب خانه و اطفال قاری، درخواست های زائران غیر ایرانی جهت کمک و پرداخت توسط آستان قدس به قاریان قرآن از محل موقوفاتی که در شرایط وقف آن ها، هزینه های تلاوت قرآن به قاریان قرآن ثبت شده است از جمله موقوفه حاجی علی اکبر اصفهانی، موقوفه زواری، موقوفه وزیر نظام و... می توان اشاره کرد.
همچنین پرداخت حق الزحمه قاریان قرآن بر سر مقابر موجود در اماکن متبرکه رضوی که در وقف نامه های اشخاص از محل عایدات موقوفه بابت تلاوت قرآن باید به ایشان پرداخت می شد، مانند موقوفه حاجی عبدالله، موقوفه میرزا مهدی لشکرنویس یا موقوفه میرزای ضابط و... و. از جمله موارد اشاره شده به قرائت قرآن در این آستان مبارک است.
در طومار گزارش عملکرد روزانه آستان قدس رضوی و مسجد جامع گوهرشاد در ماه های مختلف که پرداخت های مختلف در همه زمینه ها با جزئیات بیان شده و به هزینه ها پرداخت مواجب نقدی و جنسی به قاریان قرآن و حفاظ آستان قدس از بابت تلاوت قرآن بر سر مزار افراد مختلف نیز وجود دارد مانند: مزارحاجی مجتهد، مزار شیخ بهایی و...
یکی دیگر از مواردی که در این اسناد به چشم می خورد دستورالعمل سیدجواد ظهیرالاسلام، متولی باشی آستانه به میرزا هدایت، کشیک نویس حفاظ در رابطه با نحوه برگزاری مراسم تلاوت قرآن در حرم مطهر در سال ۱۳۳۴ قمری است که جزئیات این مراسم در این دستورالعمل ذکر شده است. (سند ۱۰۴۴۲۱)
و همچنین دستورالعمل مرتضی قلی طباطبایی، متولی باشی وقت آستانه مبارکه رضویه به میرزا هدایت کشیک‌نویس حفاظ در مورد برگزاری مراسم تلاوت قرآن در ماه مبارک رمضان در ایوان طلای نادری(صحن انقلاب) و دعوت از نایب رئیس و مُصحّح کتابخانه به منظور تصحیح غلط‌های قاریان قرآن در سال ۱۳۳۳قمری، یکی از موارد بسیار جذاب و اصولی در این دوران و تصحیح اغلاط قرآن و حفاظ حرم مطهردر هنگام تلاوت و حتی نوشتار قرآن توسط خوش‌نویسان و خطاطان است که نظارت و انتظام امور آنان به طور ویژه برعهده مصححان قرآن و به ویژه ُمصحّح کتابخانه آستان قدس رضوی بوده است. (سند شماره ۱۰۳۵۱۷ و ۱۰۵۲۲۶)
حکم میرزا مرتضی قلی خان طباطبایی متولی باشی آستان قدس در سال ۱۳۳۳ قمری به خازن التولیه و تحویلدار خاصه مبنی بر مفروش نمودن ایوان طلا جهت تلاوت قرآن ماه رمضان و حکم میرزا ابوالقاسم نصیرالملک شیرازی متولی باشی در سال ۱۳۱۹قمری در این رابطه نیز بسیار جالب و خواندنی است. (سند ۲۰۵۹۹۰ و ۲۰۶۰۹۹ و ۲۰۶۱۱۸)
دررابطه با مقابله قرآن‌ها و تصحیح غلط‌های املایی و نوشتاری و گفتاری مصححان، قاریان و حفاظ در کشیک‌های مختلف حرم مطهر رضوی و اماکن متبرکه در دوره قاجاریه توسط استادان و مصححان قرآنی، ۳۸ مورد سند در مجموعه مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی موجود است که در مجموعه گزارش‌های تعیین محل کشیک حفاظ در ماه‌های مختلف سال؛ به تفصیل شرایط و میزان حقوق و دستمزد آنان نیز ذکر شده است. (سند ۱۰۵۵۴، ۱۰۶۶۰۷، ۱۰۹۱۵)
همچنین در بین این اسناد، روزنامچه صورت اسامی و تعداد نفرات حفاظ حرم مطهر در سال ۱۳۳۰قمری، تعیین خدمات کشیک آن‌ها، نحوه حضورغیاب آنان توسط میرزا محمدحسین سلطان القراء حسینی، رئیس حفاظ و میرزا احمد رضوی خطیب باشی و سید محمدحسین صدرالحفاظ، حائز اهمیت می‌باشد. (سند ۱۷۵۹۶۱)
در دوره پهلوی اول و دوم(سالهای ۱۳۰۴تا ۱۳۵۶شمسی) نیز روند این مراسم و اجرای دستورالعمل‌های نایب التولیه‌های آستان قدس در برگزاری هرچه بهتر مراسم قرآن خوانی، تصحیح قرآن، مقابله قرآن‌ها و تلاوت قرآن بر سر مقابر ادامه دارد.
در این دوره ۶ مورد سند در مورد مقابله قرآن به چشم می‌خورد. از جمله سند شماره ۶۴۵۴۷ مبنی بر دستور «محمدولی اسدی» نیابت تولیت وقت آستان قدس به کشیک‌نویس جهت رعایت کردن قوانین و مقررات برگزاری مراسم قرآن خوانی در شب‌های قدردر ماه مبارک رمضان در رواق دارالضیافه و اجرای دستورالعمل رسوم و تشریفات ماه مبارک رمضان در سال ۱۳۰۶ شمسی.
در باب تلاوت قرآن نیز در این دوره، ۹۳ مورد سند در این آرشیو موجود است که از آن جمله صورت قبوض قرآن‌هایی که برای تلاوت در پایین پای مبارک از کتابخانه تحویل حاجب التولیه شده در سال ۱۳۰۶ شمسی و نامه رئیس تشریفات به کتابخانه آستان قدس مبنی بر درخواست قرآن برای استفاده در جلسه قرائت قرآن در دارالضیافه مبارکه در سال ۱۳۳۶ شمسی قابل تأمل است. (سند ۲۶۹۰۹ و ۲۷۰۶۶)
دراین زمینه گزارش‌های عملکرد مُبلّغین مذهبی و قاریان قرآن و پیشنماز به قریه‌ها و روستاهای مختلف توسط آستان قدس و پرداخت مواجب نقدی و جنسی آنان نیزحائز اهمیت است. (سند ۷۲۲۹۴-۷۲۲۹۸)
در بخشی از نظام نامه اساسی آستان قدس و خدمات کشیک که در سال ۱۳۰۵ شمسی درآستان قدس تنظیم شده نیز اینگونه آمده است:
«.... حفاظ بعد از فراغت از خدمت مشغول تلاوت کلام الله و قرائت فقرات دوازده امام شده و در صفه دارالحفاظ و پایین پای مبارک مجتمع شوند ودر کمال خضوع تعظیم نمایند... د. ». و همچنین در هنگام تلاوت حفاظ در صبح باید سرکشیک و خادم باشی و خدام در صفه دارالحفاظ حاضر بوده و بعد از فراغ و قرائت خطبه تا وقتی که اهالی کشیک دیگر حاضر شوند، در کشیک خانه حاضر باشند.
نظر شما