أمیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در نهج البلاغه نکاتی درباره «رابطه عقل و گفتار» بیان می کنند که تقدیم شما فرهیختگان می شود:

حکمت ۴۱:

«قَلْبُ الْأَحْمَقِ فِی فِیهِ، وَ لِسَانُ الْعَاقِلِ فِی قَلْبِهِ.»

ترجمه:

قلب احمق در دهان اوست و زبان عاقل در درون قلبش!

شرح:

باز هم فرق عاقل و احمق:

مرحوم سیّد رضی در آغاز این سخن حکیمانه می گوید: «همان جمله پرمایه قبل از امام(علیه السلام) به تعبیر دیگری بدین صورت نقل شده است: «قلب احمق در دهان اوست و زبان عاقل در درون قلبش قرار دارد»; (وَقَدْ رُوِیَ عَنْهُ(علیه السلام) هذا الْمَعْنی بِلَْفظ آخَر، وَهُوَ قَوْلِهِ: قَلْبُ الاَْحْمَقِ فِی فِیهِ، وَلِسَانُ الْعَاقِلِ فِی قَلْبِهِ).
سپس می افزاید: «و هر دو یک معنا را بازگو می کنند»; (وَمَعْناهُما واحِدٌ.).
تفاوت این دو تعبیر آن است که در تعبیر اول می فرماید: زبان عاقل پشت قلب (عقل) اوست. در اینجا می فرماید: در درون قلب اوست و در آنجا می فرمود: قلب احمق پشت زبان اوست و در اینجا می فرماید: در دهان اوست.

به یقین هر دو بیان تعبیری کنایی زیبا و صحیحی است و هر دو اشاره به یک حقیقت دارد و آن این که افراد عاقل بی مطالعه، فکر و دقت سخن نمی گویند; حسن و قبح، سود و زیان، مناسبت و عدم مناسبتِ گفتار خود را به دقت بررسیده و سپس آن را بر زبان جاری می کنند در حالی که افراد نادان به عکس آن هستند; سخنی را بی مطالعه می گویند و بعد که به آثار زیانبارش برخورد کردند در فکر فرو می روند که آیا صلاح بود ما چنین سخنی را بگوییم؟

در کتاب محجة البیضاء همین مضمون کلام امام(علیه السلام) با شرح بیشتری از پیغمبر اکرم(صلی الله علیه وآله) نقل شده است که می فرماید: «إنَّ لِسانُ الْمُؤمِنِ وَراءَ قَلْبِهِ فَإذا أرادَ أنْ یَتَکَلَّمَ بِشَیْء تَدَبِّرُهُ بِقَلْبِهِ ثُمَّ أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَ إنَّ لِسانُ الْمُنافِقِ أمامَ قَلْبِهِ فَإذا هَمَّ بِشَیْء أمْضاهُ بِلِسانِهِ وَلَمْ یَتَدَبَّرَه بِقَلْبِهِ ; زبان مؤمن در پشت قلب (عقل) اوست و هنگامی که اراده کند سخنی بگوید نخست با عقل خود آن را بررسی می کند سپس بر زبانش جاری می سازد ولی زبان منافق جلو قلب (عقل) اوست هنگامی که تصمیم به چیزی بگیرد بدون مطالعه بر زبانش جاری می سازد».
در حدیث دیگری از امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) می خوانیم: «یَسْتَدَلُّ عَلی عَقْلِ کُلِّ امْرِء بِما یَجْری عَلی لِسانِهِ; سخنانی که بر زبان هر انسانی جاری می شود دلیل بر میزان عقل اوست».(۱)
نیز در همان کتاب در عبارت کوتاه تری آمده است: «کَلامُ الرَّجُلِ میزانُ عَقْلِهِ; سخن انسان معیار عقل اوست».(۲)

در ادامه همین کلمات قصار در جمله ۳۹۲ خواهد آمد: «تَکَلَّمُوا تُعْرَفُوا فَإِنَّ الْمَرْءَ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ; سخن بگویید تا شناخته شوید; زیرا شخصیت انسان زیر زبان او پنهان شده است».
هرگاه در مورد عبادات و طاعات و گناهان و سیئات دقت کنیم می بینیم قسمت عمده طاعات با زبان و قسمت مهم گناهان نیز با زبان است، بنابراین زبانی که در اختیار صاحبش نباشد بلای بزرگی است و به عکس، زبانی که در اختیار عقل انسان باشد منبع برکات و طاعات فراوانی است.

نکته:
مفهوم واقعی عقل و حمق:
در اینجا این سؤال پیش می آید که عقل و حماقت در انسان ها ذاتی ایشان است; نه عاقل را می توان بر عقلش ستایش کرد و نه احمق را بر حماقتش نکوهش. پاسخ سؤال این است که منظور در اینجا عقل و حماقت اکتسابی است. کسی که ذاتا احمق است در واقع نوعی بیماری دارد که در صورت امکان باید به وسیله دیگران معالجه شود; ولی گاه انسان حماقت را با اراده خود فراهم می سازد; با نیکان و پاکان و عاقلان و خردمندان معاشرت نمی کند و بر عکس به دنبال هوای نفس می رود و با افراد نادان و شرور طرح دوستی می ریزد، تحصیل علم را رها می کند و با اختیار خود در وادی جهل گام بر می دارد و هنگامی که مسئله سرنوشت سازی پیش آید با این که می تواند تأمل کند، به مشورت بپردازد و از این و آن نظر بخواهد همه اینها را ترک کرده و بی گدار به آب می زند و گرفتار غرقاب می شود. نکوهش حضرت از چنین حماقتی است. همان گونه که امام(علیه السلام) در غررالحکم می فرماید: «اَلْعَقْلُ غَریزَةٌ تَزیدُ بِالْعِلْمِ بِالتَّجارُبِ; عقل غریزه ای است که با علم و تجربه افزون می شود. (و در نقطه مقابل با ترک علم و عدم بهره گیری از تجارب ضایع می گردد)».
در حدیث دیگری از امام صادق(علیه السلام) می خوانیم: «کَثْرَةُ النَّظَرِ فِی الْحِکْمَةِ تَلْقَحُ الْعَقْلَ; نگاه کردن در حکمت باعث باروری عقل انسان است».(۳)