در عصر حاضر، جهان شاهد تحولاتی گسترده در عرصه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و تکنولوژیک است. این تحولات، افزون بر فرصت‌ها، چالش‌ها و مشکلاتی را نیز برای جوامع مختلف به همراه آورده است. در این میان، جهان اسلام به عنوان یکی از تمدن‌های کهن و تأثیرگذار در تاریخ بشر، با مسائل و مشکلات متعددی روبرو است. هجمه‌های همه‌جانبة فرهنگ‌های معارض به فرهنگ و تمدن کهن اسلامی و استعمار برخی کشورها در دنیای اسلام از سوی استعمارگران از جملة این مشکلات است. از این‌رو، نیازمند بازتعریف هویت اسلامی و تقویت مقاومت در برابر تهدیدهای نرم و سخت استکبار جهانی است. مقاومت که به عنوان یکی از کلیدی‌ترین مفاهیم در گفتمان اسلامی معاصر محسوب می‌گردد، نه¬تنها به معنای ایستادگی در برابر ظلم و استکبار، بلکه به معنای تلاش برای حفظ هویت اسلامی و پیشبرد اهداف تمدنی خود است. بنابراین، مقاومت از اصول اولیۀ جامعة اسلامی محسوب می‌گردد، به گونه‌ای که این جامعه بدون بهره‌مندی از آن قادر به ادامة حیات نخواهد بود؛ چراکه با اندک ژرفنگری در تأثیر و تأثر پدیده‌های آفرینش که هر کدام بر دیگری اثر متقابل دارد، دست می‌آید که این جامعه برای‌ تداوم عزتمندانة حیات خود، نیازمند مقاومت در ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، علمی و اقتصادی است.

در اهمیت و ضرورت مقاومت اسلامی همین بس که خداوند عالمیان مقاومت، توحید، امنیت و زندگی آرمانی را در کنار هم آورده است. بدیهی است که این همجواری بیانگر ارزش و الای مقاومت و پایداری در راه خداوند است؛ زیرا ایمان و توحید، زمانی فرصت بروز و ظهور می‌یابد که امنیت برقرار شود و انسان بتواند دور از دغده و تهدیدها باورهایش را آشکار سازد و مناسک دینی خود را به اجرا گذارد. و از سوی دیگر زمانی این امنیت دست می‌آید که مسلمانان برای تحقق آرمان‌های اعتقادی خود مقاومت جانانه نمایند. این را از قرآن کریم بشنویم که این مفاهیم را در کنار هم آورده و می‌فرماید:

إنّ الَّذِینَ قالُوا رَبُّنا اللَّهُ ثُمَّ استَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیهِمُ الملائِکَةُ ألاّ تَخافُوا و لا تَحزَنُوا و أبشِرُوا بِالجَنَّةِ الَّتِی کُنتُم تُوعَدُونَ؛ کسانی که گفتند پروردگارما خداست سپس ایستادگی کردند، هنگام مرگ فرشتگان بر آنان نازل می‌شوند ومی‌گویند، نترسید و غم مخورید و بشارت باد شما را به آن بهشتی که به شما وعده داده ‌شده‌اید. (فصلت، 30)

چیستی مقاومت و راهکارهای تقویت آن

مقاومت که ریشه در فعل «قام» دارد، به معنای برخاستن، به‌ پاخاستن و پایدار ماندن است. این واژه که در گفتمان توحیدی، مفهومی عمیق و چند بُعدی است، نه‌تنها به معنای مقابله فیزیکی با دشمنان، بلکه شامل پایداری در مسیر حق، ایستادگی در برابر ظلم و استکبار، و تلاش برای حفظ هویت و ارزش‌های اسلامی در تمام عرصه‌های زندگی است. مادة مقاومت با این مفهوم در منابع لغوی کاربردهای همسو دارد که عبارتند از:

ـ مقاومت در برابر دشمن: قاوَمَ أعداءَ بِلادِه و عَارَضَهُم بالقوّۀ.

ـ مقاومت در کُشتی در برابر حریف و پیروز شدن بر او: قاَوَمَهُ فی المُصَارَعَةِ و غَالبَه.

ـ مقاومت بیمار در برابر بیماری و بهبود یافتن او: ظَلَّ یقُاوِمُ المرَضَ و یُصارِعُه.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود معنای غالب در واژۀ مقاومت، ایستادگی و پایداری در برابر چیزی است که سلامت و عزت انسان را تهدید می‌کند، اعم از آنکه تهدید عامل درونی باشد مانند بیماری یا بیرونی باشد مانند دشمن و حریف در کشتی. بنابراین، مقاومت مفهومی عام است که در برابر هر نوع تهدید فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و نظامی کاربرد دارد.

مکتب حیات‌بخش اسلام که به حیات سیاسی و اجتماعی پیروان خود توجه ویژه دارد، هم به مقاومت در برابر دشمن توصیه فرموده و به آنان که در حمایت از ارزش‌های خود پایمردی می‌کنند بهشت را بشارت داده است(فصلت، 30)، و هم برای تقویت روحیۀ مقاومت راهکارها و پیش‌زمینه‌هایی مؤثر ارائه کرده که در این مجال به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.

۱. دشمن‌شناسی

تجربه و تاریخ اسلام حاکی از آن است که ملت مسلمان دشمنان پنهان و آشکار بسیاری دارد. تعبیر «عدُو» و «اعداء» در قرآن تأییدی بر این واقعیت تلخ است که هم به وجود دشمن و خطر نفوذ آنان هشدار داده است (بقره/ 217)، و هم شیوه‌های مقابله با دشمن را گوشزد نموده است. (آل عمران/ 118؛ نساء/ 89 و انفال/ 60)

رفتار خصمانة دشمن علیه مسلمانان، افزون بر حوزة نظامی، در عرصه‌های سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز ظهور و بروز دارد و همواره دشمن در این اندیشه است که از هر راه ممکن در میان امت اسلامی نفوذ کند و غافل‌گیرانه ضربات سهمگین خود را بر پیکر جامعة اسلامی وارد نماید. اینجاست که باید اذعان کرد دشمن‌شناسی و آگاهی از نقشة شیطانی دشمن ضرورتی مضاعف دارد تا بتوان به موقع نقشة او را خنثی نمود. امام علی در هشدار به وجود دشمن، در یک‌جا به شیطنت او اشاره کرده، می‌فرماید: هر که آسوده بخوابد بداند که دشمن او بیدار است: من نام لم ینم عنه. (بحار الانوار/ 33/ 573)، و در جای دیگر همگان را از کوچک شمردن دشمن برحذر داشته، می‌فرماید: لا تستصغرنّ عدوّاً و ان ضعف؛ دشمن را کوچک مشمار، هر چند ضعیف باشد (عیون الحکم و المواعظ/ 518). و به قول سعدی که گفت:

دانی که چه گفت زال با رستم گُرد دشمن نتوان حقیر و بیچاره شمرد.

۲. برخورداری از توان دفاعی

یکی از ابزاری که مقاومت را تقویت می‌کند تجهیز به تمام ابزارهای دفاعی است. از این‌رو، می‌بایست برای تقویت مقاومت تمام تجهیزات لازم را اعم از توان سخت‌افزاری و نرم‌افزاری فراهم آورد تا برای فرو نشاندن تهدیدهای دشمن به‌کار گرفته شود. صریح‌ترین آیة قرآن که در این‌باره می‌شود به آن استناد کرد این آیة شریفه است که می‌فرماید: وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّکُمْ وَآخَرِینَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ یَعْلَمُهُم؛ و در برابر آنان آنچه در توان دارید از نیرو [و نفرات و ساز و برگ جنگی] و اسبان ورزیده [برای جنگ] آماده کنید تا به وسیله آنها دشمن خدا و دشمن خودتان ودشمنانی غیر ایشان را که نمی‌شناسید، ولی خدا آنان را می‌شناسد بترسانید. (انفال/ 60)

از این آیه استفاده می‌شود هر آنچه مانند تأمین بودجه دفاعی، تجهیزات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، آموزش و تمرین نیروی رزمی، دیپلماسی فعال و حتی خضاب کردن موی صورت تا نگویند سپاه اسلام پیر است و قدرت رزم ندارد(نور الثقلین/ 3/ 346) و مانند آن که به توان دفاعی کمک می‌کند، باید برای تقویت جبهة مقاومت فراهم آید. مقام معظم رهبری در اشاره به گسترة معنایی این آیه دیدار مردم آذربایجان شرقی می‌فرماید:

«به احتمال زیاد منظور از «قُوَّة» در این آیه تنها قوّة نظامی نیست، بلکه منظور این است تا می‌توانید، درون خودتان را قوی کنید. معنای این استحکامِ ساختِ داخلیِ کشور که بنده مکرّر می‌گویم، این است که از لحاظ علمی خودتان را قوی کنید، از لحاظ فنّاوری خودتان را قوی کنید، از لحاظ تولید داخلی قوی کنید، از لحاظ نفوذ در بازارهای جهانی قوی کنید، از لحاظ کشف ظرفیّت‌های فراوانی که در این کشور هست و هنوز استفاده نشده است، قوی کنید و این ظرفیّت‌ها را به کار بگیرید». (27/ 11/ 1395)

۳. پرهیز از حاجت‌خواهی و ابراز نیاز به دشمن

یکی از عوامل اسارت یا سیادت، حاجت‌خواهی و ابراز نیاز نزد دیگران و عدم حاجت‌خواهی است. این واقعیت تلخ و شیرین را از امام علی بشنویم که در سخنی حکیمانه در سنجش نتیجة ابراز نیاز و عدم آن، فرمود: به هرکس که خواهی، اظهار نیاز کن تا اسیر او گردی، و به هرکس که ‌خواهی، بی‌نیازی نشان ده تا همتراز او شوی (خصال صدوق/ ‏2/ 420).

با توجه به مفاد این حدیث نورانی که استغنا و بی‌نیازی به سیادت و آقایی انسان می‌انجامد، و ابراز نیاز و حاجت‌خوای حقارت و اسارت انسان را اجتناب‌ناپذیر می‌کند، لازم است یک ملت به داشته‌های ملی و بومی خود بسنده کند و دست نیاز به سوی بیگانگان بلند نکند؛ چراکه با ابراز نیاز استقلال جامعه زیر سؤال می‎رود و ابهت یک ملت می‏شکند. چه زیباست این سخن نورانی رسول گرامی اسلام که در هشدار به حاجت‌خواهی فرمود:

«هرگز از دیگران حاجت نخواهید؛ چراکه اگر به خواستة شما اعتنا کنند، بر شما منت می‌گذارند که به این وسیله اسارت خود را امضا کرده‌اید. و اگر به خواستة شما اعتنا نکنند و از کمکتان دریغ ورزند، باز هم به حقارت خود رضایت دادید؛ چراکه با این کار، سیادت و آقایی خود را زیر سؤال بردید و خود را در معرض ملامت‌های آنان قرار دادید» (تنبیه الخواطر و نزهة النواظر/ 1/ 47)

افزون بر موارد یادشده دیگر راهکارهایی نیز وجود دارد که اگر درست فهم شود و درست عملی گردد، روحیه مقاومت در میان ملت مسلمان تقویت می‌شود. تقویت بنیه ایمان، حفظ وحدت و همدلی، امید به پیروزی و فائق آمدن بر دشمن، خودباوری، صبوری کردن، صلابت و سازش‌ناپذیری، استقلال و خوداتکایی و مانند آن از جملۀ این موارد است.