تاریخ نشان داده است که ملت‌ها در مواجهه با چالش‌های خارجی، گاه ظرفیت بی‌نظیری برای اتحاد و همگرایی از خود نشان می‌دهند. این همبستگی، اگر به درستی هدایت شود، می‌تواند نه‌تنها به عنوان سپر دفاعی در برابر تهدیدات عمل کند، بلکه موتور محرکه توسعه ملی باشد.

بطور کلی، وقتی یک کشور با تهدید خارجی مواجه می‌شود، دو سناریو محتمل است:

• تفرقه و فروپاشی اجتماعی (اگر سرمایه اجتماعی پیش از آن ضعیف باشد)
• اتحاد ملی و تقویت انسجام درونی (اگر جامعه از ظرفیت اعتماد و همکاری برخوردار باشد)

خوشبختانه، جامعه ایران در طول تاریخ، به ویژه در دوران جنگ 8 ساله، نشان داده که ایرانیان ظرفیت خارق‌العاده‌ای برای تبدیل تهدیدها به فرصت‌های سازنده دارند و می‌توانند در شرایط سخت، همبستگی عمیقی ایجاد کنند. امروز نیز این پتانسیل وجود دارد که با مدیریت هوشمندانه، این احساس مشترک به سرمایه اجتماعی پایدار تبدیل شود. در وضعیت کنونی، سرمایه اجتماعی می‌تواند کارکردهای حیاتی زیر را ایفا کند و پل ارتباطی بین بحران و توسعه تلقی گردد:

1. تقویت انسجام ملی: در مواقع بحران، احساس تهدید مشترک می‌تواند مرزهای قومی، مذهبی و سیاسی را کمرنگ کند و هویت ملی را تقویت نماید.
2. بهبود کارایی نظام تصمیم‌گیری: با افزایش اعتماد متقابل بین مردم و حاکمیت، هزینه‌های مذاکره و تصمیم‌گیری کاهش می‌یابد.
3. تسهیل هماهنگی اجتماعی: شبکه‌های اجتماعی قوی می‌توانند به توزیع بهینه منابع در شرایط بحران کمک کنند.

براساس تحلیلی جامعه‌شناختی، جنگ ایران و اسرائیل در بازتعریف هویت جمعی و براساس آن تقویت سرمایه اجتماعی در مقیاس ملی نقش داشته و دارد. در این جنگ با تقویت غرور ملی، مقاومت در برابر فشارهای خارجی، حس تعلق به میهن را افزایش داده و با کاهش اختلافات داخلی، در مواقع بحران، مرزهای سیاسی و ایدئولوژیک کمرنگ‌تر شده است و منافع ملی در اولویت قرار گرفته است. در موارد متعددی نیز با احیای روحیه جهادی همان‌گونه که در دوران دفاع مقدس، مشارکت عمومی به پیشرفت‌های صنعتی و علمی منجر شد، امروز نیز می‌توان از این انرژی برای توسعه استفاده کرد.

حال، مسئله اساسی این است که چگونه این همبستگی را به توسعه ملی گره بزنیم؟ اهمیت این سوال از دو جنبه است؛ یکی تجربه عدم بکارگیری ظرفیت سرمایه اجتماعی پس از جنگ تحمیلی در تمامی زمینه‌های توسعه و پیشرفت ملی طی 37 سال اخیر و دیگری نگرانی بابت از دست رفتن سرمایه اجتماعی اخیر در بکارگیری همبستگی ملی در حل شکاف‌های اجتماعی توسعه. مهم است که از تجارب گذشته برای بازسازی آینده استفاده کنیم. این یادداشت، به نوعی یک فراخوان ملی و یک کنشگری اجتماعی است تا مجموعه راهکارهایی نظام‌مند برای بهره‌گیری از سرمایه اجتماعی در بهبود سازوکارهای توسعه در بستری موثر تنظیم گردد و در نهایت بکارگیری و پایش شود. در اینجا، با هدف ایجاد باب گفتگو، چند راهکار بیان می‌شود:

۱. تبدیل روحیه مقاومت به تولید ملی: استفاده از احساسات میهنی برای تقویت اقتصاد داخلی (حمایت از کالای ایرانی، کارآفرینی و کاهش وابستگی).

۲. تقویت نهادهای مدنی: تشکل‌های مردمی، سمن‌ها و گروه‌های داوطلب می‌توانند پل ارتباطی بین مردم و دولت باشند.

۳. عدالت اجتماعی: توزیع عادلانه منابع و فرصت‌ها، اعتماد عمومی را افزایش می‌دهد.

۴. دیپلماسی عمومی: استفاده از اتحاد داخلی برای بهبود چهره ایران در عرصه بین‌الملل.

5. توجه به نشانه‌ها و هشدارها: همبستگی ناشی از بحران‌ها، اگر صرفاً احساسی و کوتاه‌مدت باشد، به توسعه منجر نخواهد شد. برای تثبیت آن، باید گفت‌وگوی ملی جایگزین شعارهای کلیشه‌ای نمود و مشارکت واقعی مردم در تصمیم‌گیری‌ها نهادینه گردد. در این خصوص، ضروری است تا فضای اعتماد بین دولت و ملت تقویت شود.

6. توجه به شفاف‌سازی و تقویت اعتماد عمومی: همواره، تقویت اعتماد عمومی، سبب افزایش مشارکت عمومی، بهبود رضایت خاطر جامعه و در نهایت افزایش یکپارچگی و همبستگی اجتماعی می‌شود.

به‌عنوان جمع‌بندی، تاکید می‌گردد که از همبستگی دفاعی تا توسعه پایدار، راهی است که به انتخاب یک ملت وابسته است. جامعه ایران امروز در آستانه یک انتخاب است: آیا این همبستگی را صرفاً به عنوان یک واکنش دفاعی می‌بیند، یا آن را به فرصتی برای بازسازی سرمایه اجتماعی و توسعه همه‌جانبه تبدیل می‌کند؟ با این وصف، جامعه ایرانی امروز در تقاطع مهمی قرار دارد. انتخاب بین دو مسیر وجود دارد:

1. مسیر انفعال که در آن بحران صرفاً به عنوان تهدید دیده می‌شود و به تضعیف بیشتر ساختارهای اجتماعی می‌انجامد.

2. مسیر فعال که در آن از انرژی ناشی از همبستگی ملی برای بازسازی سرمایه اجتماعی و ایجاد زیرساخت‌های توسعه استفاده می‌شود.

اگر این انرژی جمعی به سمت تقویت جامعه مدنی، اقتصاد مقاومتی و وحدت ملی هدایت شود، می‌توان حتی در سخت‌ترین شرایط، به آینده‌ای روشن امیدوار بود. تاریخ ثابت کرده است که ملت‌های بزرگ، در بحران‌ها نه‌تنها زنده می‌مانند، بلکه قوی‌تر می‌شوند. امروز، ایران نیز می‌تواند با تکیه بر سرمایه اجتماعیِ ناشی از همبستگی ملی، تهدیدها را به فرصتی برای توسعه تبدیل کند.