چگونه زیارت وارث، مانیفست هویت شیعی و منشور تمدن مقاوم را ترسیم می‌کند؟
زیارت وارث؛ نقشه معرفتی حیات طیبه و بیانیه هویت‌ساز شیعه
مریم احمدی شیروان: زیارت وارث، فراتر از یک متن نیایشی؛ مانیفست هویت شیعی و نقشه راه حیات حسینی است. این زیارت مأثوره، با اختصاری پرمعنا و ساختاری ژرف، پیوند ناگسستنی معنویت و مسئولیت را در سیره امام حسین(ع) ترسیم می‌کند و خواننده خویش را؛ از هر کجای جهان به زائر راستین کربلا بدل می‌سازد.
زیارت وارث، که خواندن آن به‌ویژه در ایام سوگواری محرم و دهه اول آن بسیار توصیه شده است؛ با ارائه تصویری جامع از امام(ع) به عنوان وارث انبیا و رکن استوار ایمان، بیانیه‌ای کلامی-سیاسی است که هم شالوده اعتقادی تشیع را استوار می‌کند، هم الگویی ماندگار برای مقاومت در برابر ظلم و جهالت نظام‌مند ارائه می‌دهد و هم فرد و جامعه را به بازسازی معنوی و کنشگری تمدنی فرا می‌خواند.
برای واکاوی ابعاد این منشور تمدن اسلامی مقاوم و مسئولیت‌های امت حسینی در عصر حاضر؛ گفت‌وگویی با دکتر مجتبی انصاری مقدم، پژوهشگر و استاد دانشگاه انجام دادیم که در ادامه می‌خوانید.
زیارت وارث؛ پیوند معنویت و مسئولیت در سیره حسینی
دکتر انصاری مقدم در ابتدا با اشاره به جایگاه ممتاز و ممتاز زیارت شریفه وارث در میان مجموعه زیارات مأثوره امام حسین(ع) می‌گوید: این جایگاه نه تنها به سبب محتوای فشرده و غنی آن، بلکه به واسطه ساختار معرفتی آن که وجوه مختلف «هویت شیعی» را در هم‌تنیدگی خاصی به نمایش می‌گذارد. این زیارت از حیث ادبیات و مضمون، یک متن گفتمانی–تفسیری است که توالی مفاهیم کلیدی آن، ناظر بر ترسیم سیمای امام حسین(ع) در قامت یک وارث تاریخی و یک رهبر الهی است. در قیاس با سایر زیارات نظیر زیارت عاشورا یا زیارت جامعه کبیره؛ زیارت وارث، هم از اختصار و سهولت برخوردار است و هم از شمول معانی عمیق. این متن، با ذکر نام انبیاء اولوالعزم، امام حسین(ع) را نه صرفاً در امتداد امامت، بلکه در دل سلسله نبوت معنا می‌کند. این پیوند، هم از منظر الهیات تاریخ و هم از منظر جامعه‌شناسی دینی، معنای خاصی دارد. این‌که شهادت امام حسین(ع) استمرار رسالت انبیاء است و نه حادثه‌ای محلی و فردی. لذا زیارت وارث، در حقیقت «نقشه معرفتی» حیات طیبه شیعی را با محوریت حسین(ع) ترسیم می‌کند.
ایشان تصریح می‌کند: از نظر کارکرد، زیارت وارث را می‌توان نوعی بیانیه جامع شیعی دانست که در آن، مضامین اعتقادی، سیاسی و اخلاقی در هم تنیده شده‌اند. این زیارت با تأکید بر ایمان، تقوا، برّ، هدایت و اقامه حدود دین توسط امام حسین(ع)، تصویری از امام قدسی به مثابه اسوه عملی، الگوی سیاسی و رهبر اجتماعی به دست می‌دهد. در این نگاه، امام نه‌تنها حافظ شریعت، بلکه حامل مشروعیت در برابر انحرافات سیاسی و اجتماعی است. همچنین، بخش‌های ناظر به لعن بر امت ظالم، تأکید بر اقامه نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر، همگی ناظر بر نظام مسئولیت‌پذیر شیعه در تاریخ هستند؛ نظامی که در آن، امام، پیشوای قیام است و مؤمن، مخاطب مسئولیت. این شاکله معرفتی، زیارت وارث را به متنی جامع تبدیل می‌کند که هم ناظر به اصول اعتقادی شیعه است، هم ناظر به مواجهه سیاسی با ظلم و انحراف، و هم ناظر به تربیت اخلاقی امت. در واقع، زیارت وارث را باید یکی از متون هویت‌ساز شیعه دانست که نه‌تنها به قصد زیارت امام حسین(ع)، بلکه به‌منظور بازسازی معنوی فرد و اجتماع نیز کاربرد دارد.
امام حسین(ع)؛ اسوه مقاومت و هدایت در برابر ظلم
این پژوهشگر علوم قرآن و حدیث با اشاره به نقش رهبری و الزامات آن برای پیروان بر پایه زیارت وارث ادامه می‌دهد: عبارت شریف «أَشْهَدُ أَنَّکَ منْ دَعَائم الدّین وَ أَرْکَان الْمُؤْمنینَ» و نیز توصیف امام حسین(ع) به صفاتی همچون «الْإمَامُ الْبَرُّ التَّقیُّ الرَّضیُّ الزَّکیُّ الْهَادی الْمَهْدیُّ» در منظومه معنایی زیارت وارث، کارکردی فراتر از مدح و ثنای فردی دارد. این تعابیر، با زبانی کلامی–تفسیری، موقعیت الهیاتی امام را در نسبت با دین، جامعه و تاریخ ترسیم می‌نمایند. امام حسین(ع) نه‌تنها یکی از ارکان ایمان و ستون‌های دیانت معرفی می‌شود، بلکه صفات «برّ»، «تقی»، «زکی»، «هادی» و «مهدی» او، ناظر بر نقش او در مهندسی اخلاقی، تربیتی و تمدنی امت است. در ادبیات قرآنی، این صفات، عمدتاً در توصیف انبیاء و رسولان به‌کار رفته‌اند و اکنون در زبان زیارت، بر وجود مقدس امام حسین(ع) اطلاق می‌شوند تا نشان دهند که امامت در منطق شیعه، امتداد رسالت است نه صرفاً مدیریت دینی. امام، به‌مثابه امام هادی و مهدی، نه تنها در زمان خود، بلکه در تمام تاریخ دین، نقش رهبری فکری، تربیتی و سیاسی را بر عهده دارد. واژه «دعائم‌الدین» یادآور آن است که بدون نقش وجودی امام، ساختار دیانت فرو می‌پاشد و ایمان بدون امامت، پوسته‌ای بی‌هویت است.
دکتر انصاری مقدم تصریح می‌کند: در چنین تفسیری، امام حسین(ع) نه‌تنها اسوه فردی تقوا، که الگویی جامع از مقاومت تاریخی است؛ چرا که تقوا در اینجا، صرفاً زهد فردی نیست، بلکه «خودنگهداری الهی» در برابر انحرافات نظام‌های سیاسی و دینی است. صفت «الزکی» دلالت بر طهارت وجودی امام دارد و این طهارت، شرط مشروعیت هدایت و رهبری است. بر این اساس، امام حسین(ع) واجد عصمت هدایتی است؛ همان حقیقتی که مشروعیت او را در قیام علیه حکومت اموی، در بستر تاریخ قدسی تضمین می‌کند. در زیارت وارث، پیرو با شهادت بر این صفات، خود را مخاطب الزامات این هدایت می‌بیند: مقاومت در برابر ظلم، حفظ پاکی عقیده و عمل، حفظ ایمان در بستر سیاست و اخلاق، و پیروی از امام به عنوان رکن جامعه مؤمن. در عصر حاضر، این تعابیر ناظر بر آن‌اند که امت اسلامی نمی‌تواند تنها با تعلق عاطفی به امام حسین(ع) وفادار بماند؛ بلکه وفاداری، مستلزم تجلی صفات او در رفتار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی امت است. در منطق زیارت، امت حسینی، امتی است که در مقام عمل، پشتیبان راهبری الهی و کنش‌گر در برابر انحراف است و این، اساس هر تمدن ایمانی در دوران بحران‌های معرفتی و سلطه استکبار جهانی است.
زیارت وارث؛ منشور تمدن اسلامی مقاوم
این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه زیارت وارث؛ منشور تمدن مقاومت معرفی کرده و توضیح می‌دهد: زیارت شریفه «وارث» با ساختار محتوایی دقیق، لحن الهیاتی–تاریخی، و منطق فکری–سیاسی غنی، فراتر از یک متن نیایشی صرف، می‌تواند به‌مثابه بیانیه‌ای تمدنی برای امت اسلامی در عصر مواجهه با استکبار و انحراف تفسیر شود. این زیارت نه تنها به تبیین جایگاه قدسی امام حسین(ع) به‌عنوان وارث انبیاء پرداخته، بلکه با تمرکز بر شهادت‌های اخلاقی–سیاسی، نوعی الگوی تمدنی ارائه می‌دهد که محور آن، دیانت در پیوند با عدالت و عبودیت در تقابل با ظلم است. در بندهای اصلی این زیارت، امام حسین(ع) به عنوان کسی معرفی می‌شود که نماز، زکات، امر به معروف و نهی از منکر را نه در سطح شخصی، بلکه در ساحت جامعه اقامه کرد و در این راه، جان خویش را نثار ساخت. این بیان، ناظر به رابطه‌ای عمیق میان عبادت و مقاومت است؛ گویی اقامه نماز و زکات در اندیشه حسینی، بدون اقامه قسط و عدالت اجتماعی، ناقص است. همچنین تأکید بر طهارت امام از جاهلیت، نشان‌دهنده گسست بنیادین او از هرگونه بازتولید جاهلیت مدرن در قالب سلطه، تعصب قومی، قشری‌گری دینی یا خشونت ساختاری است. در ادامه، لعن نسبت به قاتلان و راضیان به قتل حسین(ع)، نوعی اعلان همیشگی دشمنی با جبهه ظلم تلقی می‌شود؛ دشمنی‌ای که نه از سر احساس، بلکه از دل التزام معرفتی به توحید و عدالت برمی‌خیزد.
دکتر انصاری مقدم یادآور می‌شود: زیارت وارث را می‌توان به‌حق منشور تمدن اسلامی مقاوم نامید؛ تمدنی که نه بر اساس منفعت‌محوری یا صلح‌گرایی منفعل، بلکه بر مدار حقیقت‌طلبی، مسئولیت اخلاقی و مقاومت فعال در برابر هرگونه استضعاف و تحریف شکل می‌گیرد. در این زیارت، امام حسین(ع) اسوه‌ای است که هویت ایمانی را در ستیز با سلطه و دینداری را در میدان اصلاح اجتماعی معنا می‌کند. زنده نگه‌داشتن این زیارت به‌ویژه در ایام محرم، نه تنها تذکار یک واقعه تاریخی، بلکه فعال‌سازی حافظه جمعی امت حول محور مقاومت است. قرائت این زیارت در زمانه ما، بازتولید گفتمانی است که هویت امت اسلام را از دام نسبی‌گرایی اخلاقی، تساهل در برابر ظلم، و سازش با سلطه‌گران رهایی می‌بخشد. هر بار که این زیارت خوانده می‌شود، وجدان تاریخی و دینی امت بیدار می‌گردد، و رابطه امت با امام نه فقط به‌عنوان یک شهید، بلکه به‌مثابه یک الگوی تمدن‌ساز تجدید می‌شود. از این منظر، استمرار زیارت وارث در فرهنگ عاشورایی، به تقویت گفتمان «امت مقاوم» در برابر امپریالیسم، صهیونیسم، و انحرافات فکری و فرهنگی منجر می‌شود؛ و این، رمز اقتدار نرم و تمدنی اسلام در سده‌های آینده خواهد بود.
زیارت وارث؛ بیعت با خون حسین(ع) در میدان مبارزه با جهالت نظام‌مند
ایشان با اشاره به فراز عمیق «وَبَذَلَ مُهْجَتَهُ فیکَ لیَسْتَنْقذَ عبَادَکَ منَ الْجَهَالَة وَحَیْرَة الضَّلَالَة» و در پاسخ به این پرسش که چه مسئولیتی بر عهده امت اسلامی در برابر ظلم آشکار صهیونیسم و استکبار جهانی است، هنگامی که می‌بینیم دشمنان علم، استقلال و عزت، خون پاک دانشمندان و فرماندهان جهاد را می‌ریزند؟ تشریح می‌کند: این فراز از زیارت وارث به روشنی غایت قیام عاشورا را در قالب جهادی علمی، اعتقادی و تمدنی ترسیم می‌کند. امام حسین(ع) با نثار خون خویش، در پی نجات بشریت از دو خطر بنیادی بود: جهل نظام‌مند و گمراهی ساختاریافته. این جهالت و ضلالت، تنها محدود به ندانستن یا خطای فردی نیست، بلکه مصداق تاریخی آن، استقرار نظام‌های طاغوتی و جبارانه‌ای است که آگاهی مردم را سرکوب و ارزش‌های الهی را تحریف می‌کنند. امروز، ترور فرماندهان مقاومت و دانشمندان هسته‌ای ایران، تنها حذف افراد نیست، بلکه تلاشی نظام‌مند برای بازگرداندن ملت‌ها به همان حَیرت ضلالتی است که امام حسین(ع) علیه آن قیام کرد. بنابراین، هر شیعه آگاه و هر انسان آزاده‌ای که زیارت وارث را تلاوت می‌کند، باید بفهمد که راه حسین(ع) تنها با گریه و ماتم حفظ نمی‌شود، بلکه با ایستادن در برابر مظاهر نوین جهالت؛ یعنی امپریالیسم علمی، استعمار رسانه‌ای، و ترور دانش معنا می‌یابد. اگر ترور یک دانشمند، تلاش برای خاموش کردن چراغ علم در تمدن اسلامی است، پس دفاع از دانش و دانشمند، ادامه راه کربلا و حسین‌بن‌علی(ع) است. بی‌تفاوتی در این میدان، نوعی خروج عملی از خط هدایت است؛ همان خطی که حسین(ع) با خونش آن را رسم کرد.
دکتر انصاری مقدم با اشاره به فراز «فَلَئنْ أَخَّرَتْنی الدُّهُورُ، وَعَاقَنی عَنْ نَصْرکَ الْمَقْدُورُ، وَلَمْ أَکُنْ لمَنْ حَارَبَکَ مُحَارباً، وَلمَنْ نَصَبَ لَکَ الْعَدَاوَةَ مُنَاصباً» در عصر غیبت، در توضیح مسئولیت یک شیعه نسبت به مقابله با جبهه باطل جهانی که امروز در قالب صهیونیسم و امپریالیسم نمود یافته را اینگونه بیان می‌کند: این فراز با لحنی حسرت‌بار اما ناظر به وظیفه‌ای دائمی، یک اصل بنیادین در مکتب تشیع را یادآوری می‌کند؛ غیبت از یاری فیزیکی امام، عذر از ترک موضع‌گیری اعتقادی و سیاسی نیست. این فراز، نه تنها به‌عنوان نیایشی فردی برای پیوستن به کاروان کربلا خوانده می‌شود، بلکه به‌مثابه بیعتی ماندگار با جبهه حق در برابر هر مصداق تاریخی دشمنی با ولایت الهی معنا می‌گیرد. امروزه که جبهه‌های باطل در قالب رژیم جعلی صهیونیستی، ائتلاف استکبار جهانی و مزدوران منطقه‌ای ظهور یافته‌اند، انفعال در برابر این جبهه‌ها، نقض عملی این عهد زیارتی است. تفسیر دقیق‌تر این فراز نشان می‌دهد که زیارت‌نامه، از ما صرفاً موضع‌گیری قلبی نمی‌خواهد، بلکه ایستادن در مقابل کسانی را که دشمنی با امام را پیشه کرده‌اند، واجب می‌شمارد. امروز که سیاست‌های رسمی آمریکا و صهیونیسم، صراحتاً با آرمان‌های اسلامی، عدالت‌خواهانه و مقاومتی مقابله می‌کنند، هر شیعه‌ای مؤظف است با ابزارهای علمی، رسانه‌ای، فرهنگی و حتی میدانی، در حد توان، با این جریان مقابله کند. اگر در عاشورا، حضور در میدان نبرد مادی بود؛ امروز گاه قلم، گاه اندیشه و گاه ایستادگی تمدنی، صورت‌های نوین همان جهاد عاشورایی‌اند.
نظر شما