سندی برای «فراش‌باشی» حرم مطهر از ۱۱۲ سال پیش
تشکیلات اداری اماکن متبرکه رضوی از آغاز برای اداره امور حرم مطهر امام هشتم(ع) شکل گرفت، به‌گونه‌ای که از دوره صفویه ابتدا در قالب سه کشیک و سپس پنج کشیک به وجود آمد و با تغییرات مختصری تا آخر دوره قاجاریه این روند ادامه یافت. در این کشیک‌ها، سرکشیک، خادم‌باشی، فراش‌باشی، خادم، فراش، دربان، کفشبان و مؤذن در چارچوب آیین‌نامه خاصی به انجام وظایف خود مشغول بودند. در دوره صفویه، تشکیلات اداری به صورت منظم پیشرفت کرد و تا اواخر این دوره ادامه یافت. در دوره قاجاریه که هنوز اصلاحات اداری در آستان قدس شروع نشده بود، بدنه اصلی تشکیلات اداری آن نیز تغییر چندانی نیافت و از دوره پهلوی به بعد بود که تشکیلات اماکن متبرکه رضوی به عنوان یکی از قسمت‌های مهم در تشکیلات اداری آستان قدس مطرح شد.
البته امروزه تغییرات زیادی در تشکیلات اداری مزبور به وجود آمده است. از نکات جالب این تشکیلات، موروثی بودن مشاغل و مناصب اداری و خدمات مربوط در گذشته بوده است که بسیاری از این مشاغل مانند سرکشیکی، خادم‌باشی، فراش‌باشی، دربان‌باشی و... در چند نسل از پدر به پسر و نسل‌های بعدی به ارث می‌رسیده است.
با وجود این، اداره کردن حرم مطهر رضوی نیازمند افرادی بود که به صورت جداگانه در شیفت‌های مختلف و منظمی در حرم مطهر امام هشتم(ع) به فعالیت بپردازند که از آن به عنوان کشیک یاد می‌شد و این افراد زیر نظر سرکشیک خدمت می‌کردند. کلمه کشیک در آستان قدس رضوی تقریباً به مجموع خادمان، فراشان، دربانان، کفشبانان، مؤذنان و خدمه دیگر اطلاق می‌شود که در مدت معین (معمولاً ۲۴ ساعت) داخل حرم مطهر و رواق‌ها مشغول خدمت هستند. خدمت آن‌ها عبارت است از مراقبت در امور تنظیف، تعطیر، تطهیرو... بدین ترتیب که خدام در حرم مطهر و روضه منوره، فراشان در رواق‌های اطراف حرم مطهر، دربانان در صحن‌ها، کفشبانان در کفشداری‌ها و مؤذنان به هنگام اذان در بالای مناره‌ها و گلدسته‌ها مشغول خدمت هستند.
ضریح مطهر دارای فراش و خادم مخصوص بوده که جلو درِ ضریح مقدس ایستاده، ناظر امور مربوط هستند و فراشان نیز امور تنظیف و فراشی داخل رواق‌ها را عهده‌دار بوده و درواقع مأمور بیوتات و رواق‌های متصل به حرم مطهر هستند. در سندی متعلق به سال ۱۳۳۴ق فراشان یک رئیس به نام فراش‌باشی داشته‌اند که انتظام امور داخلی فراشان را عهده‌دار بوده و اسناد مربوط به کشیک باید به تصدیق فراش‌باشیان می‌رسیده، در غیر این صورت آن سند رسمیت پیدا نمی‌کرد.
قدیمی‌ترین سند مربوط به فراشان با ۴۴۴ سال قدمت
با توجه به اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی، از جمله افراد مهم در زمینه خدمت فراشان می‌توان به «میرزا سید محمد ارفع التولیه حسینی» فراش‌باشی کشیک اول اشاره کرد که در سال ۱۳۳۰ق وظیفه خود را در کشیک اول حرم مطهر رضوی به انجام می‌رسانده است. (سند شماره ۱۰۷۲۲ مرکز اسناد)البته با توجه به شواهد و قرائن موجود و مطابق با برخی از اسناد، گاهی بعضی از این افراد در سال‌های پایانی دوره قاجاریه وظایف مهم دیگری نیز بر عهده می‌گیرند. «شیخ عبدالحسین مؤیدالوزاره» فراش‌باشی کشیک چهارم از این دست افراد است که ریاست تفتیش آستان قدس رضوی را نیز بر عهده داشته است. (سند شماره ۱۳/۶۳۲۵۸)در نظام‌نامه سرکشیکان و خادم‌باشیان آستان قدس تدوین یافته در سال ۱۲۹۹ق توسط محمدتقی رکن‌الدوله، متولی‌باشی وقت آستان قدس رضوی در مورد فراشان این‌گونه آمده است:
«... حدود فراشان: در روز کشیک یا ساعت از آفتاب گذشته همه باید در دارالحفاظ حاضر شوند به جهت اجتماع و استماع فاتحه که در کشیک حاضر می‌شوند. بعد از فراغ از فاتحه و متفرق شدن فراشان کشیک قبل، فراش‌باشی هر یک را محلی که باید بروند و مراقبت آن مکان با اوست روانه نماید به سرکشیک. هر یک از فراشان که در هر محلی متوقف هستند، اگر چیزی از آن محل به سرقت ببرند، آن فراش ضامن است که از عهده برآید و باید محافظه اسباب این مکان را نموده تا روز دیگر تحویل فراش کشیک بعد بدهد و در وقت صرف شام و ناهار و تجدید وضو باید فراش‌باشی از سایر فراشان به محل توقف او بفرستد تا آن موضع بدون حضور فراش نماند. هرگونه خدمتی را که سرکشیک و خادم‌باشی و فراش‌باشی‌کل و فراش‌باشیان جزء به فراشان اعلام نمایند که متعلق به آستانه عرش درجه است بلاعذر می‌باید قبول خدمت و اقدام کنند...».
در این نظام‌نامه، فراشان شامل فراش بالاسر مبارک، پیش روی مبارک، درب طلای پایین پای مبارک، پشت سر مبارک، فراش مسجد ریاض، فراش درب طلای دارالحفاظ، درب نقره دارالسیاده، دارالسعاده مبارکه، توحیدخانه، دارالسیاده مبارکه، درب نقره دارالسعاده و فراش مواظب روشنایی هستند.
در آرشیو مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی در مورد فراشان اسنادی وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به سال ۱۰۰۲ قمری، یعنی ۴۴۴ سال پیش و موضوع آن پرداخت وظیفه به میرزا احمد، فراش حرم مطهر است. (سند شماره ۲۷۴۹۱)در سند دیگری (سند شماره ۱/۲۸۵۳۱) به سال ۱۰۷۷قمری، فرمان شاه سلیمان دوم صفوی در مورد اعطای حکم فراشی حرم مطهر به «میر محمدجعفر رضوی» و برقراری مواجب به وی حائز اهمیت و توجه بوده که در بخشی از آن این‌گونه آمده است: «...الملک لله، رضیه رضویه علی مشرفها السلام والتحیه، موضع مهر نواب اشرف.
فرمان همایون شد، آنکه چون درین وقت سیادت و نجابت‌پناه، میر محمدجعفر نواده میر محمد لطیف الرضوی، به عرض رسانید که به خدمت فراشی حرم محترم آستانه منوره متبرکه سدره مرتبه عرش درجه، قیام دارد و استدعا حکم اشرف نمود و متولی جلیل‌القدر آستانه منوره تصدیق نمود که سیادت پناه مزبور مدتی است که به خدمت فراشی قیام می‌نماید بنابراین خدمت فراشی حرم محترم آستانه مقدسه را به مشارالیه شفقت و مرحمت فرمودیم که به واجبیبه لوازم و مراسم امر مزبور قیام و اقدام نماید. متولی جلیل‌القدر و ناظر سموالمکان و مستوفی و خدام والامقام آن سرکار مومی‌الیه را در سلک فراشان حرم محترم منتظم و منسلک دانسته اعزاز و احترام بجای آورند. درین باب قدغن دانسته هرساله حکم مجدد نطلبند و در عهده شناسند. بتاریخ شهر شوال سنه ۱۰۷۷قمری...».
نظر شما