بافت تاریخی یزد علاوه بر هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی خود، به دلیل معماری سنتی و تغییر نیافته، طراحی متناسب با اقلیم، رعایت اصول هوشمندانه در معماری خانه‌های کویری و اینکه تمامی امکانات شهری را از زمان‌های دور تأمین کرده و در خود جای داده، شرایط کافی برای ثبت شدن در فهرست میراث جهانی یونسکو را بدست آورد و این اتفاقی بود که در سال ۱۳۹۶ محقق شد. همه این عوامل موجب شد شهر تاریخی یزد به‌عنوان میراث جهانی، در یونسکو به ثبت برسد. اما باغی در یزد وجود دارد که پیش از بافت تاریخی یزد در سال ۲۰۱۱ جزو پروژه باغ‌های ایرانی، به همراه ۹باغ دیگر به فهرست میراث جهانی یونسکو اضافه شد. نام این باغ، باغ دولت‌آباد است.

موقعیت جغرافیایی

در دوره زندیه و معاصر با حکمرانی کریم خان زند، شخصی به ‌نام «محمدتقی خان» مشهور به خان بزرگ که سرسلسله خاندان خوانین یزد بود، قناتی به ‌طول ۶۵کیلومتر را از مهریز به یزد کشید و نام این قنات طویل را دولت‌آباد گذاشت. این قنات که از ارتفاعات مهریز سرچشمه می‌گیرد، موجب آبادانی در منطقه شد. اما هدف فقط آب‌رسانی به این منطقه نبود، بلکه در طول مسیر زمین‌های کشاورزی بسیاری سیراب و چندین آسیاب‌ آبی را هم به ‌راه می‌انداخت. پس از آن بود که خان بزرگ، باغ دولت‌آباد را در این مکان بنا کرد.

آن زمان، باغ دولت‌آباد خارج از محدوده شهر یزد قرار می‌گرفت، با این‌ حال پیرامون آن، با درختان بلندقامتی احاطه شده بود که دید را از خارج باغ محدود می‌کرد، اما با گذشت سال‌ها و پیشروی شهر یزد، امروز این باغ را در مرکز شهر و محله چهارمنار می‌بینیم.

بادگیر

ویژگی منحصر به ‌فرد باغ دولت‌آباد، بادگیر آن است. این بادگیر با ۳۳متر و ۸۰ سانتیمتر ارتفاع، بلندترین بادگیر جهان شناخته می‌شود. این بادگیر برخلاف دیگر نمونه‌های خود که به ‌شکل مستطیل ساخته می‌شوند، ظاهری هشت ضلعی دارد که سبب می‌شود باد از هر سمتی که بوزد، به ‌راحتی وارد دریچه‌های بادگیر شده و به سمت پایین هدایت شود. هوشمندی دیگری که در معماری این بادگیر دیده می‌شود، حوض آبی است که در قسمت انتهایی آن قرار دارد. باد گرم و کویری یزد وارد بادگیر شده، از میان پره‌های چوبی می‌گذرد و بخشی از حرارت خود را از دست می‌دهد، در طول مسیر و به‌خصوص با وزیدن روی سطح آب، خنک می‌شود و حالا شما بدون نیاز به برق و گاز، یک کولر خنک‌کننده طبیعی دارید. تالار، شاه‌نشین و اتاق‌هایی که بادگیر به آن‌ها راه دارد؛ در فصل تابستان استفاده می‌شدند و به عمارت آن، ساختمان تابستانه می‌گفتند.

معماری

باغ از دو بخش بیرونی (حکومتی) و اندرونی (سکونتگاهی) تشکیل می‌شود. باغ اندرونی و بیرونی نیز بر هم عمود و از یکدیگر منفک هستند. باغ بزرگ‌تر که باغ اندرونی است، شامل حرمسرا، عمارت هشتی، عمارت طنبی، مطبخ، آب‌انبار و البته اصطبل و برج دیده‌بانی می‌شود. یکی از وظایف دیده‌بان‌ها، جلوگیری از ورود اغیار به باغ اندرونی بوده است. باغ کوچک‌تر که باغ بیرونی است شامل عمارت تهرانی، تالار آینه، جلوخان و سردر، بازارچه و آب‌انبار عمومی می‌شود. این باغ محل برگزاری تشریفات حکومتی و برگزاری مراسم ورزشی بوده و «بهشت آیین» نامیده می‌شود.

هر بخش از این بنای عظیم با معماری عجیب و هوشمندانه؛ تاریخ، علم و هنر مردمان دو سده پیش را به نمایش می‌گذارد.