گویی خاندان عصمت(ع)، وارثان غم و رسالت این نهضت بودند. به مناسبت سالروز شهادت سیدالساجدین(ع) و برای بررسی سیره معصومین(ع) در سوگواری سیدالشهدا(ع)، با دکتر محمدحسین مردانی نوکنده، عاشوراپژوه معاصر به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
مصیبت عظمی؛ داغی بر دل تاریخ
دکتر مردانی نوکنده با اشاره به ریشه‌دار بودن عزاداری در تاریخ بشر، از زمان قتل هابیل، بیان می‌کند: سوگواری در میان اهل‌بیت(ع) نیز جاری بود، اما شهادت امام حسین(ع) بزرگ‌ترین مصیبت برای آنان بود. سوگواری برای ایشان حتی از دوران کودکی‌شان در آغوش پیامبر(ص) آغاز شد، چنان‌که پیامبر(ص) براساس آنچه در جلد ۲ الارشاد آمده؛ از شهادت ایشان خبر دادند و گریستند. ائمه(ع) آداب ویژه‌ای در عزاداری داشتند، از جمله ترک زینت. امام صادق(ع) فرمودند: «زنان بنی‌هاشم در سوگ امام حسین(ع) تا زمان کشته شدن عبیدالله بن زیاد، از سرمه و حنا استفاده نکردند». (مجلسی، بحارالانوار) همچنین، پوشیدن لباس سیاه به عنوان نماد عزا، مورد تأکید اهل‌بیت(ع) بود، به‌طوری که پس از بازگشت اهل‌بیت(ع) به مدینه، مردم شهر سیاه‌پوش شده و ناله سر دادند. (ازدی کوفی، فتوح، ج۱)
اشک و آه؛ روایت آقا امام رضا(ع) از کربلا
این عاشوراپژوه با بیان اینکه ائمه(ع) همواره با گفتار و رفتار خود بر عزاداری سیدالشهدا(ع) به‌ویژه در آغاز محرم تأکید می‌کردند، به روایتی از امام رضا(ع) اشاره کرده و می‌گوید: حضرت(ع) فرمودند «محرم، ماهی است که اهل جاهلیت در گذشته، تجاوز و جنگ را در آن حرام می‌دانستند و آن را محترم می‌شمردند؛ ولی این امت، حرمت ماه خود و حرمت ماه پیامبر خود را نگه نداشتند. در این ماه، فرزندان او را کشتند و خانواده او را به اسارت بردند». (عیون اخبارالرضا(ع)). وی می‌افزاید: گردهمایی صاحبان عزا و نزدیکان، از شیوه‌های مهم عزاداری است که نقش بسزایی در کاستن از مصیبت‌ها دارد و این سنت، پس از شهادت امام حسین(ع)، در میان ائمه(ع) و اهل‌بیت(ع) در کوفه، شام و مدینه رواج یافت و در دوره‌های بعد نیز ادامه پیدا کرد.
دکتر مردانی نوکنده در ادامه به نمونه‌ای عمیق از این سوگواری اشاره می‌کند: دعبل خزاعی، شاعر و مداح اهل بیت(ع) نقل کرده در ایام محرم به زیارت امام علی بن موسی‌الرضا(ع) رفتم. آن حضرت را در حال حزن و اندوه دیدم که فرمودند: «ای دعبل! دوست دارم شعری بخوانی؛ زیرا روزهای غم و اندوهی است که بر خاندان ما رفته است». پس از آن، امام(ع) پرده‌ای نصب کردند و اهل خانه را در پشت آن قرار دادند تا عزاداری کنند و سپس از من خواستند برای جدشان حسین(ع) مرثیه‌ای بخوانم. دعبل می‌گوید: اشعاری خواندم و وقتی به ابیات «ای فاطمه! اگر حسین را تصور کنی درحالی که با تیغ دشمنان بر خاک کربلا افتاده و در کنار شط فرات تشنه لب جان داده، هر آینه بر صورت خود سیلی خواهی زد و اشک چشم را بر گونه‌ها جاری خواهی کرد. ای فاطمه! ای دختر بهترین خلق خدا! برخیز و نوحه کن بر فرزندانت که ستاره‌های آسمان امامت‌اند و در بیابان به خاک و خون غلتیده‌اند» رسیدم، امام رضا(ع) آه بلندی کشیدند و با چشمان اشکبار فرمودند: «ای دعبل! به خدا سوگند، ناراحتی‌هایی را که در دلم پنهان بود، به جوش آوردی». سپس با ناله‌ای جانسوز فریاد کشیدند: «آه! ای حسین شهید! ای غریب! ای تنها! آه ای حسن! ای حسین! آه! به خاطر این مصیبت بزرگ. ای کاش مرگ مرا از بین می‌برد. ای جد من! ای اسیر سختی‌ها! ... فدایت شوم. آن، چه مصیبت و بلای بزرگی است». پس از آن، امام(ع) از هوش رفتند (بحرانی، عوالم العلوم).
این پژوهشگر می‌افزاید: امام رضا(ع) برای تأکید بر سوگواری سیدالشهدا(ع)، عزاداری آسمان‌ها، زمین و فرشتگان را نیز مطرح می‌فرمایند «هفت آسمان و تمامی زمین بر شهادتش گریستند و ۴هزار فرشته‌ای که از آسمان به یاری‌اش آمده بودند و او را کشته یافتند، در کنار قبرش، عزادار و غمگین باقی مانده‌اند تا اینکه قائم آل محمد(عج) ظهور کند و به یاری‌اش بشتابند و شعار آنان یا لَثَارات الحسین! ای خونخواهان حسین است».(عیون اخبارالرضا(ع))
پیام خون؛ خطبه و نوحه
وی در ادامه به یکی دیگر از سنت‌ها اشاره کرده و می‌گوید: یکی از سنت‌های دیرینه و محوری در مجالس عزاداری امام حسین(ع)، ایراد خطبه است. هر نهضت رهایی‌بخشی برای به ثمر نشستن، نیازمند دو رکن اساسی است: خون و پیام. در حالی که سیدالشهدا(ع) و یاران باوفایش خون خود را در روز عاشورا تقدیم کردند، تبیین و ابلاغ پیام این قیام و نقش آن در احیای ارزش‌های اسلامی، وظیفه‌ای خطیر بر عهده معصومین(ع) بود. از مهم‌ترین شیوه‌های ائمه(ع) برای انتقال این پیام، ایراد خطبه در مجالس عزای حسینی بود. به عنوان مثال، روایت شده است در ایام محرم، حضرت صادق(ع) بر سیدالشهدا(ع) می‌گریستند و پس از پایان سوگواری، به حاضران می‌فرمودند: «ای مردم! بدانید حسین(ع) نزد پروردگار خود زنده و مرزوق است و پیوسته به عزاداران خود نگاه می‌کند و بر نام‌های ایشان و پدرانشان و جایگاهی که در بهشت برای آنان مهیا بوده از همه داناتر است». (طریحی، ۱۳۶۲، ج۲) این تأکید امام صادق(ع) بر زنده و گواه بودن امام حسین(ع)، اشاره‌ای مستقیم به آیات قرآن کریم (بقره/۱۵۵) دارد که ویژگی‌های شهید را تبیین می‌کند. این رویکرد، نشانگر تلاش هدفمند امام صادق(ع) برای مقابله با فضای مسمومی بود که بنی‌امیه برای ائمه شیعه، به‌ویژه امام حسین(ع) ایجاد کرده و آنان را طاغی و یاغی نسبت به حاکم اسلامی معرفی می‌کردند. ایشان با برپایی این مجالس و بیان حقایق قرآنی، مسلمانان را به درک صحیح از قیام عاشورا رهنمون می‌شدند.
دکتر مردانی نوکنده با اشاره به نوحه‌خوانی و بیان مصیبت از طریق شعر می‌گوید: در دوران ائمه اطهار(ع) عزاداری‌ها به‌ویژه سوگواری برای امام حسین(ع)، عمدتاً در قالب شعر و مرثیه‌سرایی توسط شاعران شیعه انجام می‌گرفت. افرادی که خود شاعر نبودند، اشعار مرثیه‌سرایان بزرگ را می‌خواندند و به آن‌ها «مُنشد» می‌گفتند که معادل «مداح» امروزی است. از جمله این افراد می‌توان به ابوهارون مکفوف، عبدالله بن غالب، جعفر بن عفّان و ابوعماره منشد اشاره کرد (ابن قولویه: ۱۰۵). این واکنش‌های عمیق و تأییدآمیز ائمه(ع) نشانگر نقش حیاتی شعر و نوحه در تداوم و انتقال پیام عاشورا به نسل‌های بعدی بود.
اشک ماتم؛ داغی بر دل
سردبیر فصلنامه پژوهش‌نامه معارف حسینی تصریح می‌کند: گریه بر امام حسین(ع) نه تنها یک واکنش عاطفی، بلکه تجلی عمیق محبت و دلبستگی قلبی به خاندان رسالت است. امام حسین(ع) خود در این باره فرموده‌اند: «أنَا قَتیلُ الْعَبَرَةِ، لایَذْکُرُنی مؤمنٌ إلاّ اسْتَعْبَرَ». او با اشاره به این جمله «من کشته اشک‌ها هستم، هیچ مؤمنی مرا یاد نمی‌کند، مگر آنکه عبرت گیرد و اشک‌هایش جاری شود»، بر پیوند ناگسستنی میان یاد ایشان و جاری شدن اشک تأکید می‌کند. این سوز برخاسته از دل‌های سوخته عاشقان سیدالشهدا(ع)، مراتب اخلاص و مودت را نشان می‌دهد و علاوه بر تقویت محبت، موجبات کثرت نفرت و بیزاری از دشمنان و قاتلان آن حضرت را فراهم می‌کند. در واقع، گریه آگاهانه و با معرفت بر اباعبدالله(ع)، اعلام انزجار از ستم و ستمگران و برائت از کسانی است که به ناحق بر مسند حکومت تکیه زدند و حقوق جامعه را پایمال کردند. پس از واقعه عاشورا، سوگواری بر آن حضرت توسط فرزند بزرگوارش علی بن الحسین(ع) و خواهر گرامی‌اش زینب کبری(س) و دیگر شاهدان ماجرا برپا شد. امام سجاد(ع) به عنوان یکی از مؤثرترین سیاست‌های احیای نهضت عاشورا، در طول دوران امامت خویش پیوسته سوگوار عاشوراییان بودند و آن‌قدر گریستند که جزو بکائین عالم قرار گرفتند. ایشان از هر فرصتی برای زنده نگه‌داشتن خاطره عاشورا و یاد امام حسین(ع) و یارانش استفاده می‌کردند. نقل شده است هنگام نوشیدن آب به‌شدت می‌گریستند و وقتی با پرسش اطرافیان در این باره روبه‌رو می‌شدند، در پاسخ به این پرسش توضیح می‌دادند: «چگونه گریه نکنم، در حالی که آبی را که پرندگان و جانوران از آن آزادانه استفاده می‌کردند، بر پدرم منع کردند؟». (ابی الفداء، ج۹: ۱۰۷)
آیین ماتم؛ از اشک تا شعر
دکتر مردانی نوکنده در پایان با اشاره به تنوع شیوه‌های عزاداری، تصریح می‌کند: ائمه اطهار(ع) برای زنده نگه داشتن یاد و پیام عاشورا، از روش‌های مختلفی بهره می‌بردند. در کنار تأکید بر صبر، برخی اعمال مانند گریبان چاک کردن در مصیبت سیدالشهدا(ع) مجاز شمرده شده و شاعران به مرثیه‌سرایی ترغیب می‌شدند. ائمه(ع) از شاعرانی که در این راه قدم برمی‌داشتند، قدردانی می‌کردند و بر پاداش عظیم آن تأکید داشتند. همچنین، تسلیت گفتن به یکدیگر و زیارت مرقد سیدالشهدا(ع) از جمله آداب اجتماعی و معنوی بود که در میان اهل بیت(ع) رواج داشت. این توصیه‌ها، ابعاد جامع سوگواری و نقش آن را در حفظ نهضت عاشورا تبیین می‌کند.
نظر شما