براساس آمار منتشر شده در رسانه‌ها، از سهم خراسان رضوی در سال ۱۴۰۱ در بخش کشاورزی 15/1درصد به عنوان پایین‌ترین سهم اشتغال در میان استان‌های کشور یاد شده و همین آمار نشان می‌دهد در سال ۱۴۰۲ عدد اشتغال در بخش کشاورزی ثابت مانده؛ اما آمار اشتغال در بخش صنعت و خدمات خراسان رضوی رو به افزایش است و از 34/5درصد در بخش صنعت و 50/5درصد در بخش خدمات در همین سال به 35/8درصد در بخش صنعت و 50/7درصد در بخش خدمات و 13/5درصد در بخش کشاورزی در سال ۱۴۰۳ رسیده است.
وابستگی اقتصاد روستا به آب
بیش از ۷۰درصد فعالیت‌های اقتصادی در روستاها به کشاورزی وابسته است. کشاورزی نه‌تنها منبع درآمد مستقیم برای بسیاری از خانوارهای روستایی است؛ بلکه منبع اصلی تأمین مواد غذایی و ایجاد اشتغال نیز به حساب می‌آید. بنابراین کاهش منابع آبی و وقوع خشکسالی به طور مستقیم عملکرد بخش کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد و سبب کاهش تولید، کاهش درآمد خانوارها، افزایش مهاجرت روستاییان به شهرها و در نهایت تخریب بافت اجتماعی و فرهنگی روستا می‌شود.
بی‌تدبیری نهادها در ساماندهی الگوی کشت
در بررسی بیشتر این مسئله، مشاور معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری در گفت‌وگو با خبرنگار ما عنوان کرد: چه در خراسان رضوی و چه در استان‌های دیگر باید کشاورزی بر مبنای مصرف آب و الگوی کشت آن تعریف شود؛ اما ما الگوی کشت خاصی نداریم و اگر هم وجود دارد، آموزشی به کشاورزان داده نشده است. به صورت مشخص هر محصول میزان آب مصرفی و ارزش افزوده خود را ایجاد می‌کند و نباید محصولات با زنجیره ارزش و ارزش افزوده پایین در اولویت باشند. کشاورزی دنیا در حال حرکت به سمت کشاورزی گلخانه‌ای است و در گلخانه‌های پیشرفته و عمودی مصرف آب به شدت پایین می‌آید؛ به عنوان مثال در کشت زمینی در یک هکتار ۳۵ تن گوجه‌فرنگی برداشت می‌شود که در گلخانه این عدد به ۲۰۰تن با یک‌سوم مصرف آب می‌رسد؛ اما متأسفانه این موضوعات در بستر بی‌تدبیری نهادهای تصمیم‌گیر قرار گرفته‌اند.
رضا تازیکی فرایند پیچیده دریافت مجوز برای ساخت گلخانه در روستاها را از دیگر دلایل محقق نشدن این سبک کشاورزی در روستاها دانست و گفت: ساخت یک گلخانه نیازمند دریافت مجوز از سازمان‌های مختلف است و در نهایت باید زمین در نظر گرفته شده در داخل بافت روستا باشد در صورتی که عمده زمین‌های یک روستا خارج از روستا قرار دارند و به صورت معمول در بافت روستا با محدودیت زمین برای کشاورزی یا ایجاد گلخانه روبه‌رو هستیم. معنی ندارد وقتی الگوهایی برای مصرف درست آب داریم چنین محدودیتی با توجه به شرایط حال حاضر وجود داشته باشد و به جز محصولاتی مانند گندم و جو که به امنیت غذایی مربوط است، بقیه محصولات کشاورزی باید به سمت کشت گلخانه‌ای حرکت کنند.
تنوع در اقتصاد روستا ضروری است
وی افزود: اقتصاد روستا باید متنوع شود. در برخی از روستاها که با بحران آب روبه‌رو هستند، دلیلی برای توسعه اقتصاد کشاورزی و دامداری وجود ندارد و می‌توانیم به سمت تولید محصولات دیگر مانند پوشاک، چرم، کفش، سفال، صنایع‌دستی یا سایر محصولات برویم. به عنوان مثال در استان همدان روستاهایی داریم که قطب تولید جوراب کشور هستند و فقط جوراب تولید می‌کنند و هر خانه یک یا چند دستگاه بافت جوراب دارد که چندان گرانقیمت نیست و اقتصاد کل روستا بر مبنای تولید همین محصول است. در روستای دستجرد کبودرآهنگ حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ کارگاه تولید پوشاک جین ایجاد شده یا در روستایی در اصفهان ۴۰ تا ۵۰ خانوار تولید انواع ساعت‌های دیواری در منزل را انجام می‌دهند یا در روستای لالجین همدان از خاک که نیاز به آب کمی دارد، سفال با ارزش افزوده بالا تولید می‌شود. روستاهای زیادی در کشور وجود دارند که فرش‌بافی انجام می‌دهند که اصلاً به تغییر اقلیم ربطی ندارد و ارزش افزوده بسیار بالایی ایجاد می‌کند.
مدیر کارگروه اشتغال قرارگاه امام حسن مجتبی(ع) در تشریح توانمندی‌های روستاهای خراسان رضوی در بحث اشتغال خاطرنشان کرد: روستای زبرخان بزرگ‌ترین فرش جهان را بافته و رکورددار گینس است. به طور کلی این الگوها وجود دارد که می‌توان با توجه به ظرفیت هر استان برای روستاها مشاغلی تعریف کرد که هم اقتصاد روستا فعال باشد و هم از مهاجرت و خالی شدن روستاها از سکنه جلوگیری کند. مسئله این است دولت وظیفه دارد چند کار را انجام دهد که شامل الگوسازی و نشان دادن فعالیت‌های بدون آب است. در حوزه کالاهای نیمه‌صنعتی و کالاهای مرتبط با صنایع دستی، پوشاک، مبلمان، انواع محصولات فلزی مانند تولید محصولات ورزشی مثل فوتبال‌دستی، میز پینگ‌پنگ یا سایر اقلام می‌توان در روستاها کارگاه ایجاد کرد. این موارد به صورت پراکنده وجود دارند؛ اما معرفی و توانمندسازی به درستی صورت نگرفته و بهایی به این موارد داده نمی‌شود.
شبکه‌سازی؛ راهکار ماندگاری در روستاها
تازیکی بر نبود آب در روستاها تأکید کرد و گفت: ما چاره‌ای نداریم و نباید تعارف داشته باشیم. در بعضی از نقاط و روستاها دیگر نمی‌توان کشاورزی انجام داد و باید برای جایگزینی کشاورزی و دامداری، اشتغال تعریف کرد و حرکت به سمت کشت گلخانه‌ای اجتناب‌ناپذیر است. برای استان کم‌آبی مثل خراسان رضوی الگوهای تعریف شده بسیار و قابل اجرایی وجود دارد. جنوب خراسان رضوی از گذشته کم آب بوده و به سمت کشت برخی از محصولات کم‌آب‌بر مثل زیره و زعفران رفته‌اند؛ اما این اقتصاد به تنهایی پاسخگو نیست و برخی مشاغل خانگی مانند تولید انواع پوشاک، چرم، سبزیجات و میوه‌های خشک و عرقیات گیاهی می‌تواند در این منطقه توسعه پیدا کند. در شمال خراسان رضوی که هنوز وضعیت منابع آبی بهتر است، به برنامه‌ریزی برای کشت محصولات گلخانه‌ای پرمصرف نیاز دارد و باید از اقلام گندم و جو برای کشت استفاده شود که بهره‌وری بالا داشته باشد.
وی افزود: اگر می‌خواهیم کاری در حوزه اقتصاد روستا انجام بدهیم، باید مجموعه مسائلی را که به حوزه زنجیره ارزش محصولات روستایی و شبکه‌سازی و متنوع‌سازی فعالیت‌ها در داخل روستا منجر می‌شود، پیگیری کنیم. خراسان رضوی در گردشگری، صنایع دستی، پوشاک، تولید انواع محصولات غذایی کوچک‌مقیاس مثل تولید ترشی مزیت دارد و بازار مصرف آن با توجه به وجود میلیونی زائران فراهم است و فقط به توجه متمرکز مسئولان نیاز دارد.
نبود اراده مدیریتی، حلقه گمشده اقتصاد بدون آب در روستاها
مشاور معاونت توسعه روستایی و مناطق محروم ریاست جمهوری، حلقه گمشده شکل‌گیری منسجم اقتصاد روستا را اراده مدیریتی دانست و اظهار کرد: توسعه و تغییر در رفتارها و عادت‌های مرسوم و معمول مانند اینکه روستایی باید کشاورزی و دامداری کند، نیازمند صبر و زمان است و در آن واحد اتفاق نمی‌افتد و بیش از پیش به اراده مدیریتی برای هماهنگی میان دستگاه‌های مسئول در این حوزه مانند معاونت توسعه روستایی مناطق محروم کشور، وزارت جهاد کشاورزی، وزارت صمت، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری و استانداری‌ها و فرمانداری‌ها نیاز دارد تا با اجرای الگوهای کسب درآمد بدون نیاز به آب، اقتصاد روستا شکوفا شود. استاندار خراسان رضوی می‌تواند متخصصان این حوزه را گرد بیاورد و با برنامه‌ریزی چندین الگو را ایجاد کنند و منابع و تسهیلات را فقط به این الگوها اختصاص دهند.
تازیکی به آسیب وام‌های خوداشتغالی پرداخت و ادامه داد: در حال حاضر هر شخصی با هر طرحی می‌تواند وام دریافت کند که باید محاسبه شود این طرح‌ها آیا موجب بهره‌وری، اشتغال و افزایش درآمد می‌شوند یا خیر. نهادهای فراوانی از جمله بنیاد برکت، بنیاد علوی، کمیته امداد، بنیاد کرامت و سایر نهادها اعطای وام می‌کنند و در جایی هم به طور دقیق بررسی نمی‌شود که اعطای این وام‌ها آیا در کاهش مهاجرت از روستاها نقش داشته یا خیر. مهاجرت روستایی یک زنگ خطر است یعنی در روستا ثروت کافی تولید نمی‌شود و این مسئله فقط نیازمند همگرایی مدیریتی در استان است که باید به آن توجه شود.
با ادامه خشکسالی و افت اشتغال کشاورزی در خراسان رضوی، زنگ خطر برای اقتصاد روستا و مهاجرت روستاییان به صدا درآمده و راه نجات، عبور از کشاورزی سنتی و حرکت به سوی مشاغل کم‌مصرف آب مانند گلخانه، پوشاک و صنایع دستی است. با الگوهای موفق موجود و برنامه‌ریزی دقیق می‌توان جلو خالی شدن روستاها را گرفت، به شرط آنکه اراده و هماهنگی میان نهادهای مسئول وجود داشته باشد.
نظر شما