در مطلب گذشته از ضریح گفتیم و جایگاه آن در فرهنگ شیعی و اینکه معنای آن به چه صورت آمده و از هنر اسلامی و هنرمند شیعه نیز صحبت کردیم. در فرصت امروز به این میپردازیم که این سازه مشکات شکل از چه اجزایی ساخته شده و نقش و نگارهای استفاده شده در قسمتهای مختلف آن را به چه معنایی تعبیر میکنند.
راهی برای وصل
گفتیم شکل اولیه ضریح را میتوان به مشکات تعبیر کرد، اما در نگاه دیگر و به صورت کلی با نظر به شکل چهارگوش ضریح به جلوه کعبهسان آن نیز میتوان توجه کرد. در تمثیل ملکوتی عالم میتوان ضریح را به عنوان عنصری بسان کعبه دید که از پوشیدگی و حجاب درآمده و راهی برای وصال به معشوق پیش روی عاشقان است؛ به نحوی که فرصتی برای تماس و محاوره زائر را فراهم میکند. از این باب، جنس طلای به کار رفته در ضریح را نماد خورشید و نقره را پرتویی از نور ماه دانستهاند که هر دو تمثیلی آسمانیاند. ضریح هم برای مزور و صاحب مضجع و هم برای زائر، خانهای است بهشتی که تمام تصور انسانی از عوالم ملکوت و عالم علوی، در خانه بهشتی ضریح جمع است.
ضریح، اتاقکی از مجموعه هنرها
ضریح از منظر فرم، محفظهای است مکعب مستطیل با عرض، طول و ارتفاع متغیر که پلان آن بیشتر مستطیل است و در نگاه نخست، اتاقکی است که مقبره را از فضای پیرامون جدا میکند. اجزای سازنده ضریح به ترتیب بدنه و اسکلت، ستونها و چارچوب اصلی، پایه سنگی، گوی و ماسورهها، لچکیها، ترنجیها، کتیبههای طلا و نقره، حواشی برجستهکاری، مشبک، زهوارها، میخهای تزئینی، پنجرهها، گلدانها، سقفها و کتیبههای سقف، نقاشیهای داخل ضریح، تاج، درِ ضریح و پارچه روی مزار است (موسویلر و یاقوتی،۱۰۰:۱۳۹۳)
بر پایه متون تاریخی، بر مرقد مطهر امام رضا(ع) پیش از قرار گرفتن ضریح روی مرقد سه صندوق مزار نصب شده بود. برخی قدمت نخستین صندوق را به دوره پادشاهی سنجر سلجوقی و حتی زمان تدفین امام(ع) ذکر کردهاند. اما درخصوص نصب ضریح بر بقعه، تاریخ مشخصی ذکر نشده است. در برخی منابع آمده است از دوره صفویه تا امروز پنج ضریح در حرم مطهر نصب شده است. در هنگام تماشای ضریح، چه این ضریحی که امروز پیش روی ماست و چه ضریحی که در موزه آستان قدس رضوی نگهداری میشود، آنچه چشم را خیره میکند، مجموعه هنرهایی است که در آن گرد هم آمدهاند. با گذشت حدود چهاردهه از زمان نصب ضریح پیشین یعنی ضریح شیر و شکر، به مرور زمان ارکان این ضریح مستهلک و روکشهای نقرهای و طلایی آن ساییده شده و باوجود تعمیرات مکرر، به دلیل کمی ضخامت و فرورفتگی، از استحکام لازم برخوردار نبود، لذا ساخت ضریح پنجم مورد توجه قرار گرفت. ضریح آفتاب (سیمین و زرین) از نمونههای بارز و فاخر هنر ضریحسازی است که در دوره جمهوری اسلامی پس از فرسودگی ضریح چهارم یعنی ضریح «شیر و شکر» ساخته و جایگزین ضریح آن شده است. طراحی و ساخت این ضریح توسط استادان و هنرمندان بزرگی مانند محمود فرشچیان، محمد موحد، مصطفی خدادادزاده اصفهانی و خداداد کشتیآرایی صورت گرفته است. ضریحی به شکل مکعب مستطیل که بدنه و داخل آن به وسیله هنرهایی همچون خوشنویسی و کتیبهآرایی، قلمزنی و معرق خاتم، تزئین و آراسته شده است.
اما جز این مجموعه هنرها، اجزای ضریح که شرح آن رفت نیز هر کدام دارای مفهوم معنایی هستند. اجزای مختلف ضریح شریف رضوی به تفکیک همراه با تحلیل محتوایی، شامل موارد زیادی است. اما به نشانه ادب و تواضع ما نیز از پایینترین جزء شروع به توضیح میکنیم.
شرح مفهومی دو جزء از اجزای ضریح
پاسنگ: در شرح و بیان پاسنگ که مقدمه هیئت ضریح از پایین است، میتوان گفت از جنس مرمر به رنگ سبز و کرم، دارای ارتفاع ۳۰ سانتیمتر به ارتفاع ضریح مدد رسانده است. پاسنگ دارای رگههای سرخ رنگ است که تداعیگر خون ریخته و به صورت عمودی از داخل ضریح میل به بیرون دارد. این رگهها بهطور عام تحلیل و اشارتی است به شهادت جانسوز حضرت رضا(ع). این پاسنگ با ابزارخوردگی و تراش افقی، چشماندازی شیدا به قامت ضریح داده است؛ شکست انواع سطوح و نرمی و پاخوری منعطف و فاقد لبههای تیز با منحنیهای دلپذیر و نرم و با ایجاد حس آرامش بسیار در جسم و جان زائران و در چهارگوشه با ستونهای قطور و تناوری که در ضمن ایجاد استقامت و صلابت، سبب استحکام در صورت و قوت بنای ضریح است.
پاسای یا پاسار: ضریح مبارک بهطور کلی از پایینترین قسمتی که با پاسنگ تماس مستقیم دارد، دارای عنصری است با نام پاسای که رابط ستونهای چهارگانه با ضریح است. این قسمت نیز دارای نقوش و موارد مختص به خود است. در ضریح مطهر آفتاب در حرم مطهر رضوی، در قسمت پاسای با نقش گلدانهایی روبهرو میشویم. پایه ستونها استحکامی ژرف به هیئت ستونها میدهد. وجود گلهای هشت پر و پنج پر که به صورت مکرر در گلدان پاسای وجود دارند میتواند نمادی از زندگی و محل رویش گل و گیاه باشد که بهطور مؤکد به این نکته اشاره میکند که خود گلدان منشأ مظروف خویش یعنی آب و خاک است. هرچند این اشاره میتواند به سرشت بشری که از آب و گل است نیز اشاره ظریفی داشته باشد. این گلدان با زینتهای بسیار شیدا و با صورتی سهوجهی، اشاراتی پرمعنا دارند که هنرمند شایسته، آنها را عامدانه در نخستین نقطه شروع ضریح قرار داده است. وجود ساقهها و گلافشانیهای هشتگانه گسترده شده به اطراف با غنچههای مختوم در کتیبه پاسای و بهویژه پرطاووسیهای مکرر، جملگی اشاره به انتشار ولایت و برکات وجودی صاحب مضجع شریف حضرت امام رضا(ع) است.
منابع: مطالعه کتیبههای پنجمین ضریح حرم مطهر امام رضا(ع)، نویسندگان: علیرضا شیخی و منوره قاسمی
نظر شما