یکی از مهم‌ترین و کاربردی‌ترین بسترهای تجلی این هنرها، مجموعه عظیم و ارزشمند آستان قدس رضوی است؛ جایی که آثار فنی و معنوی استاد فرشچیان به زیبایی جلوه‌گر شده‌اند.
آثار وقف‌شده این هنرمند تا سال ۱۳۸۹ در گنجینه هنرهای تجسمی موزه مرکزی نگهداری می‌شدند. اما از آن تاریخ به بعد، به صورت مجموعه‌ای منسجم و مشخص در «تالار استاد محمود فرشچیان» جای گرفتند. این آثار از پخته‌ترین و پرکارترین آثار استاد در طول زندگی هنری‌اش به‌شمار می‌آیند؛ آثاری که با تکیه بر باورهای عمیق دینی و معنوی هنرمند، سرشار از اخلاص، احساس و جلوه‌های ناب هنری‌اند. تالار یاد شده در مهر ۱۳۸۹، در طبقه همکف گنجینه قرآن و نفایس افتتاح شد و تاکنون ۱۶ اثر نقاشی وقفی از استاد فرشچیان را در خود جای داده است. افزون بر این، یک اثر نقاشی قاجاری با عنوان «خمسه طیبه» نیز در سال ۱۳۶۹ توسط استاد وقف موزه شده که به‌عنوان میراثی از نیاکانش به ایشان رسیده بود. با احتساب این اثر، شمار آثار وقفی استاد به ۱۸ اثر می‌رسد. روند وقف آثار استاد از سال ۱۳۶۹ آغاز شد که نخستین آثار وقف‌شده شامل سه اثر با عنوان‌های «عصر عاشورا»، «پنجمین روز آفرینش» و «خمسه طیبه» بودند.
همچنین به گفته عبدالحسین ملک جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌های آستان قدس رضوی «استاد محمود فرشچیان یکی از طراحان فرش نفیس هفت شهر عشق است. این فرش توسط استاد صفدرزاده حقیقی در سال ۱۳۵۵ به موزه آستان قدس رضوی اهدا شده و هم‌اکنون در موزه فرش خودنمایی می‌کند». فهرست کامل آثار وقفی استاد فرشچیان به این شرح است: توسل، معراج، آسمان چهارم، ستایش پروردگار، اولین پیام، پرچمدار حق، عصر عاشورا، شام غریبان، منتهای رحمت، پناه، پنجمین روز آفرینش، یا رب، کوثر، هدیه عشق، ضامن آهو ۲ و سخت‌ترین امتحان. در ادامه به معرفی هر یک از آثار می‌پردازیم.
آثاری با مضمون عاشورا؛ یک روضه کامل
اثر «عصر عاشورا» یکی از شاهکارهای نگارگری ایرانی و تجسمی‌ترین روایت تصویری از واقعه کربلاست. «عصر عاشورا» به‌قدری تأثیرگذار است که بسیاری آن را «یک روضه کامل» می‌دانند. رهبر معظم انقلاب اسلامی درخصوص این اثر که در دل همه ایرانیان جای دارد، فرموده‌اند: «من هر وقت تابلو آقای فرشچیان را که خود ایشان چند سال قبل به من داده نگاه کرده‌ام، گریه کرده‌ام؛ با اینکه من سینه‌ام پر است از روضه‌های صبح عاشورا و عصر عاشورا. چه کسی بیشتر از ماها می‌داند که در این‌باره چه نوشته‌اند و چه خوانده‌اند و چه گفته‌اند؟ می‌گویند آدم‌هایی که اهل این چیزها هستند، خودشان گریه نمی‌کنند؛ ولی ما درعین‌حال که این همه روضه بلدیم، آقای فرشچیان دارد روضه‌ای می‌خواند که ماها را می‌گریاند. این چه هنر پرفایده و پرمغز و پرمعنایی است که یک‌نفر هنرمند می‌تواند این حالت را به وجود بیاورد». ۱۰/۰۶/۱۳۷۲
اما دیگر اثر عاشورایی استاد فرشچیان با نام «پرچمدار حق» در سال ۱۳۸۹ خلق شده است. این تابلو لحظه جانسوز افتادن حضرت ابوالفضل العباس(ع) از اسب را به تصویر می‌کشد؛ جایی که مرکب وفادار، با نشستن بر زمین تلاش می‌کند سوار نورانی و بی‌دست خود را حفظ کند. پرچم سبز علمدار همچنان برافراشته است و به‌گونه‌ای طراحی شده که دست‌های بریده حضرت دیده نشوند. مشک تیرخورده و آب ریخته‌شده، تیرهای اصابت‌کرده به بدن حضرت و اسب و نخل‌های غمبار در پس‌زمینه، فضایی اندوهبار و حماسی ایجاد کرده‌اند.
دیگر اثر با مضمون عاشورایی استاد فرشچیان، تابلویی با عنوان «شام غریبان» است. این اثر، لحظه‌ای از شب عاشورا را به تصویر می‌کشد؛ زمانی که اهل بیت امام حسین(ع) در اندوه و تنهایی فرو رفته‌اند. فضای اثر با رنگ‌های تیره و غم‌انگیز، حس غربت و سوگ را به بیننده منتقل می‌کند. ترکیب‌بندی پیچیده و خطوط منحنی، حرکت و احساس را در سراسر تصویر جاری می‌سازد. چهره‌ها با ظرافتی خاص ترسیم شده‌اند و نگاه‌هایشان سرشار از درد و اندوه است. فرشچیان با بهره‌گیری از سبک خاص خود توانسته روح معنوی و حماسی واقعه عاشورا را در قالبی هنری و تأثیرگذار بازآفرینی کند.
در پایان باید به اثر «هدیه عشق» اشاره کرد. اثری که با نگاهی عمیق به لحظه شهادت حضرت علی‌اصغر(ع) خلق شده است. در این تابلو، امام حسین(ع) کودک شش‌ماهه‌اش را با دستانی گشوده به سوی آسمان گرفته، در حالی که تیر سه‌شعبه، گلوی نازک علی‌اصغر(ع) را دریده است. حالت افتاده دست‌های کودک، نمادی از تسلیم جان به جانان و پذیرش شهادت است. فضای اطراف تابلو ساده و بی‌تکلف طراحی شده تا تمرکز بر لحظه دردناک و معنوی باشد.
ضامن آهو ۲؛ شکار و شکارچی رو به سوی رضا(ع)
اثر «ضامن آهو۲» نسخه‌ای متأخر و تکامل‌یافته از نگاره معروف «ضامن آهو» است که با شکوهی بیشتر و جزئیاتی خارق‌العاده در سال‌های اخیر خلق شده است. در این تابلو، امام رضا(ع) در هاله‌ای نورانی در مرکز اثر قرار دارد و اطراف ایشان را گروهی از آهوان احاطه کرده‌اند. در سمت چپ، شکارچی پشیمان با زانوی خم‌شده و کمان شکسته، در حال تعظیم به امام(ع) است. نکته تأثیرگذار این اثر، جهت نگاه همه عناصر تابلو است؛ از اسب و سگ شکارچی گرفته تا پرندگان، گل‌ها و فرشتگان، همگی رو به سوی امام رضا(ع) دارند. این هماهنگی بصری، نمادی از جاذبه معنوی و رحمت بی‌پایان امام هشتم(ع) است.
انسانیت و معنویت در قالبی هنری
اثر «پناه» سال ۱۳۵۶ و در شب بیست‌ویکم ماه رمضان خلق شده و یکی از آثار عمیق و احساسی او است که به توصیف یتیم‌نوازی حضرت علی(ع) می‌پردازد. در این اثر، حضرت علی(ع) در بالاترین نقطه سمت راست تابلو، در هاله‌ای از نور و از پشت سر تصویر شده‌اند، در حالی که چند کودک یتیم را در آغوش گرفته و نوازش می‌کنند. در پایین پای ایشان، نان و خرما در انبانی ساده دیده می‌شود که نمادی از بخشش و مهر پدرانه است. رنگ‌های روشن و ملایم، فضای اثر را سرشار از آرامش، امید و عاطفه کرده‌اند. نور زرد ملایمی که اطراف حضرت در گردش است، نمادی از استغراق ایشان در انوار الهی است. «پناه» تجلی مهر، انسانیت و معنویت در قالبی هنری و عرفانی است. حال که سخن از امیرالمؤمنین(ع) است خوب است به اثر «کوثر» بپردازیم. تابلویی که با الهام از سوره کوثر و مقام حضرت فاطمه زهرا(س) خلق شده است. استاد فرشچیان با بهره‌گیری از خطوط روان، رنگ‌های لطیف و ترکیب‌بندی متعالی، فضایی ملکوتی را خلق کرده که نماد زلالی و پاکی کوثر است. در این اثر، جلوه‌هایی از نور الهی، فرشتگان و نمادهای معنوی دیده می‌شود که همگی در ستایش مقام حضرت زهرا(س) و تجلی رحمت خداوند گرد آمده‌اند.
از معراج تا داستان ابراهیم خلیل(ع)
تابلو چشم‌نواز «پنجمین روز آفرینش» براساس آیه‌های متعدد قرآن کریم در مورد مراحل شش‌گانه آفرینش جهان ترسیم شده است. این تابلو به پنجمین روز خلقت که خداوند پرندگان و آبزیان را آفرید اشاره دارد. در هفت آیه از قرآن مجید عبارت «فی ستة أیام» آمده است؛ به عنوان مثال، در آیه چهارم سوره حدید می‌خوانیم: «هوالذی خلق السموات والأرض فی ستة أیام ثم استوی علی العرش». در این آیات به‌طور اختصار، به آفرینش آسمان، زمین و دیگر موجودات توسط خداوند در ۶روز (یا ۶دوران) پرداخته شده است. این تابلو در سال ۱۳۶۹ به موزه آستان قدس رضوی اهدا شد.
همچنین اثر «معراج» به واقعه معراج پیامبر اسلام(ص) اشاره دارد؛ سفری که شرح آن در روایات قرآنی آمده است. استاد فرشچیان در این اثر، با بهره‌گیری از نمادها، رنگ‌ها و فرم‌های سیال، این واقعه را به شکلی کاملاً عرفانی و شاعرانه به تصویر کشیده است. دیگر اثر استاد که به واقعه‌ای دینی اشاره دارد «آسمان چهارم» است. این اثر نیز یکی از برجسته‌ترین نگاره‌های عرفانی او است که بخشی از سفر معراج پیامبر اسلام(ص) را به تصویر می‌کشد. حضرت محمد(ص) در مرکز اثر، در حال صعود به آسمان چهارم، با هاله‌ای از نور و فرشتگان همراه است. دیگر تابلو استاد که براساس قصص قرآن است با عنوان «سخت‌ترین امتحان» با الهام از داستان حضرت ابراهیم(ع) و قربانی کردن فرزندش، حضرت اسماعیل(ع) خلق شده است. استاد فرشچیان با بهره‌گیری از سبک نگارگری ایرانی و ترکیب‌بندی عرفانی، صحنه‌ای را ترسیم کرده که در آن حضرت ابراهیم(ع) با چهره‌ای سرشار از اندوه و ایمان، آماده اجرای فرمان خداوند است. فرشتگان در اطراف او حضور دارند و فضای اثر با نور الهی و رنگ‌های طلایی، آبی و سفید، حالتی ملکوتی و معنوی دارد.
در وصف پیامبر رحمت(ص)
استاد فرشچیان در نگاره‌های دیگری نیز ارادت خود را به ساحت حضرت محمد(ص) نشان داده است. اثر «اولین پیام» از استاد محمود فرشچیان، تصویری باشکوه از لحظه آغاز رسالت پیامبر اسلام(ص) در غار حراست. مضمون اثر، نزول نخستین آیات سوره علق بر پیامبر(ص) در شب بیست‌وهفتم رجب است؛ لحظه‌ای که صدای فرشته وحی، جبرئیل، با فرمان «اقرأ» در غار پیچید. رنگ‌های آبی، فیروزه‌ای، سفید و خاکستری، فضایی آرام و ملکوتی را القا می‌کنند. در مرکز تابلو، نام «محمد صلی» با نور روشن نقش بسته و قوس بالای اثر نماد غار حراست. این اثر، هفتمین تابلو اهدایی فرشچیان به موزه رضوی است و با ترکیب‌بندی عرفانی و رنگ‌های هماهنگ، شکوه بعثت و ارتباط آسمانی پیامبر(ص) با خداوند را به زیبایی به تصویر کشیده است.
همچنین اثر «منتهای رحمت» با الهام از مفاهیم بلند اسلامی، به‌ویژه رحمت الهی و مقام پیامبر اسلام(ص) خلق شده است. این اثر تصویری از حضرت محمد(ص) را در حال صعود به آسمان‌ها نشان می‌دهد، در حالی که فرشتگان با آرایه‌های رنگارنگ، او را همراهی می‌کنند. برخلاف آثار پیشین نگارگری که چهره پیامبر(ص) را با نور می‌پوشاندند، در این اثر نور از چهره به سمت آسمان حرکت کرده و فضای ملکوتی را دربر گرفته است.
یا رب و ستایش پروردگار
اما در میان آثار مذهبی استاد چند اثر به ارتباط معنوی انسان با پروردگار پرداخته است. اثر «یا رب» با نگاهی عمیق به رابطه انسان با خداوند خلق شده است. این تابلو، تصویری از تضرع و نیایش انسان در برابر عظمت الهی را به نمایش می‌گذارد؛ لحظه‌ای که روح در اوج خضوع، به درگاه پروردگار ندا سر می‌دهد. فرشچیان در این اثر با بهره‌گیری از سنت نگارگری ایرانی و تلفیق آن با مفاهیم عرفانی توانسته تصویری از راز و نیاز انسان با خالق را در قالبی هنری و تأثیرگذار ارائه دهد.
همچنین «ستایش پروردگار» از استاد محمود فرشچیان در سال ۱۳۹۰ خلق و رونمایی شد و یکی از عرفانی‌ترین و معنوی‌ترین آثار او به‌شمار می‌رود. مضمون اصلی این اثر، ستایش و تضرع همه موجودات هستی به درگاه خداوند است؛ از انسان و فرشته گرفته تا جن، دیو و حیوانات وحشی، همگی در حال نیایش و خضوع‌اند. این تصویر الهام‌گرفته از آیه «یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ» است که در قرآن بارها تکرار شده است.
توسل
اما تابلو «توسل» که پرتره‌ای از استاد فرشچیان است در سال ۱۳۷۹ با سبک نگارگری و تکنیک سیاه قلم روی مقوای ماکت بدون اسید ترسیم و در سال ۱۳۸۰ به موزه آستان قدس رضوی تقدیم شده است.
نظر شما