شکل کنونی این مناسک مثل آیینی نوپدید و جدید است که در میان پدیده‌های اجتماعی، زوایای مختلفی دارد. یکی از مسائلی که به‌خصوص در سال‌های اخیر و با تأمین امنیت بیشتر برای زائران شکل گرفته، حضور پررنگ زنان در این فریضه مذهبی است. بسیاری از افراد از ضرورت این مشارکت و فلسفه آن می‌پرسند که برای درک معنا و چرایی تأکید بر این حضور، فارغ از جنسیت افراد، در ادامه ادله قرآنی و روایی را مرور می‌کنیم؛ کما اینکه در سال‌های اخیر پژوهش‌های علمی و اجتماعی فراوانی در واکاوی و پویش امر زنانه پیاده‌روی اربعین صورت گرفته است که داده‌های کاربردی زیادی را پیش روی ما در فهم و درک اهمیت این تجربه معنوی قرار می‌دهد.
آیینی که زن و مرد ندارد
درخصوص اهمیت زیارت امام حسین از امام صادق(ع) می‌خوانیم: «هر کسی به سوی قبر امام حسین(ع) حرکت کند، برای هر قدمش یک حسنه نوشته شده، یک گناه محو می‌شود و یک درجه مرتبه‌اش بالا می‌رود. وقتی به زیارت رسید، خداوند دو فرشته را موکل او می‌کند که آنچه از او خیر انجام شود بنویسند و آنچه شر است ننویسند و وقتی بازگشت می‌گوید: برو، گناهانت آمرزیده شد، تو از حزب خدا و حزب رسولش و حزب اهل‌بیت او هستی، به خدا قسم! هرگز آتش را نخواهی دید و آتش نیز تو را نخواهد دید و تو را طعمه نخواهد کرد». این حدیث، فضیلت حرکت پیاده به سوی کربلا را به‌وضوح بیان می‌کند. این حرکت، فقط یک زیارت نیست، بلکه جایزه الهی، آمرزش گناهان و عضویت در حزب‌الله است. پاداشی که زن و مرد ندارد و در این حرکت آیینی، جنسیت لحاظ نشده است. خوب است بدانیم این آیین از قرون اولیه اسلام مرسوم بوده است. امام حسن مجتبی(ع) بارها به صورت پیاده از مدینه به مکه برای حج رفته بودند که نشان می‌دهد پیاده‌روی، نوعی تواضع و عبادت است.
حضوری سوژه‌وار، کنشگرانه و خلاقانه
زنان در سال‌های اخیر در فضای مناسکی اربعین به شکل چشمگیری حضور داشته‌اند. حضوری سوژه‌وار، کنشگرانه و خلاقانه که تداعی‌کننده حرکت و رسالت تاریخی حضرت زینب(س) در تاریخ شیعی است. حرکتی که زنان، آن را در امتداد رسالت حضرت زینب(س) دیده و با آن بانوی بزرگوار همذات‌پنداری می‌کنند. این همذات‌پنداری برای زنان به‌ویژه آن‌ها که اهل اندیشه بوده و دغدغه رشد و تعالی هویتی دارند، فرصت مغتنمی برای الگو گرفتن است. در این میدان، فضای مناسکی اربعین تقویت‌کننده چنین الگوپذیری و تأثیرپذیری‌ای است. چنان‌که واضح است برگزاری مناسک مذهبی بستری است که به مرور موجب رشد آگاهی و تغییر در میزان شناخت و محتوای باوری افراد می‌شود، چرا که فضای مقدس و الهی در افراد تأثیرات را عمیق و درونی می‌سازد.
تجربه پیاده‌روی اربعین نیز از این دست مناسک جمعی و مذهبی است. تجربه‌ای که فرد زائر با شبیه‌سازی موقعیت می‌تواند به ادراک و شناخت متفاوتی از ائمه اطهار(ع) و باورهای دینی برسد و از ایشان بیاموزد. همان‌طور که در اقدامات ۴۰روزه حضرت زینب(س) اولین دستاورد، معرفت‌بخشی و تحلیل واقعه عاشورا برای مردم بود. ایشان با بازگشت به کربلا در روز اربعین، از روح تفکر شیعه و در معیاری بزرگ‌تر، از روح حقیقی اسلام دفاع کردند و جامعه اسلامی را از انحراف نجات دادند. اگر حضور ایشان، رشادت‌ها و روشنگری‌های ایشان و تأثیرات جهاد ۴۰روزه حضرت زینب(س) در تمدن‌سازی نبود، جای حق و باطل عوض می‌شد و شعاع حرکت تمدن‌ساز حسین بن علی(ع) و همه یاران و اهل بیت ایشان زیر خرواری از فریب، نیرنگ و دنیاطلبی پنهان می‌ماند.
تأسی و الگوبرداری از زنان بزرگ اسلام
در باورهای دینی ما، زنان اهمیت ویژه‌ای دارند. زنانی که در صدر آن‌ها بزرگانی چون حضرت زهرا(س) و حضرت زینب(س) قرار دارند. بانوانی که هر چند رسیدن به مقام کمال و تعالی آنان برای ما آدم‌های معمولی آسان نیست اما می‌توانیم با تأسی و الگوبرداری از آنان در راهشان قدم برداریم. همان‌طور که رهبر معظم انقلاب در دیدار اقشار مختلف بانوان بیان می‌کنند: «به نظر من، زن مسلمان الگویی بهتر از فاطمه زهرا(س) نمی‌تواند پیدا کند، [بلکه] هیچ زنی در دنیا نمی‌تواند الگویی بهتر از او پیدا کند. چه در دوران کودکی‌اش، چه در دوران نوجوانی‌اش، چه در دوران جوانی‌اش، چه در خانواده، چه رفتارش با پدر، با همسر، با فرزندان، با کارگر داخل خانه‌اش، چه رفتارش در عرصه اجتماع، در مسئله سیاست، در مسئله خلافت؛ یعنی همه این‌ها الگو است و مهم این است که همه این عظمت‌ها، همه این فعالیت‌ها، همه این سرمشق‌ها، در یک عمر کوتاه انجام گرفته: حداکثر ۲۵ سال؛ سن فاطمه زهرا(س) را از ۱۸ سال تا ۲۵ سال نقل کرده‌اند. این الگو است؛ دختران ما، زنان ما، بانوان عزیز جامعه اسلامی ما سعی کنند با همین روحیه، با همین انگیزه دنبال فاطمه زهرا(س) حرکت کنند؛ هم در امر خانه‌داری، هم در امر فعالیت اجتماعی و سیاسی، هم در حکمت و دانش ــ که البته در مورد آن بزرگوار الهام الهی بود، در مورد ما و شما کسب‌کردنی است؛ شما که تلاش بکنید، البته الهام الهی هم کمک خواهد کرد ــ در همه بخش‌ها آن بزرگوار را الگو قرار بدهید و قرار بدهیم و دنبال کنیم». (۰۶/۱۰/۱۴۰۲) راهپیمایی اربعین یکی از مناسکی است که به این تأسی و الگوبرداری کمک کرده و قوام می‌بخشد.
فرصتی برای عبادت و جدایی از روزمرگی در زندگی
در پیشینه پیاده‌روی اربعین مشارکت‌های زنان در این مناسک برای بسیاری از پژوهشگران دینی و اجتماعی جالب توجه بوده است، تا آنجا که پژوهش‌های بسیاری در این زمینه انجام شده و در راه گذار آن پرسش‌نامه‌های متعددی در طول سالیان توسط زائران زن در این مسیر پر شده که یافته‌های جالبی را پیش روی ما قرار می‌دهند. در یکی از این پژوهش‌ها از زبان یک بانوی زائر می‌خوانیم: «انگار اگر نیایی روزی یک‌ساله‌ات را از دست داده‌ای، یعنی برکت زندگی‌ات را. جاهایی کم می‌آوری در زندگی و دری به رویت گشوده می‌شود و احساس می‌کنی از عنایت امام حسین(ع) و برای همین خدمتی است که کردی». (شهربانو، مجرد، سی‌ساله، کارشناسی ارشد، شاغل، بیستون کرمانشاه) در حقیقت فرد در تجربه زیارت، از زندگی در زیست جهانی چندپاره‌شده به جهانی وارد می‌شود که یکپارچه و پیوسته است. زیست جهانی که دیگر نه تکه‌های ناپیوسته‌ای از ذهنیت فردی، زندگی خانوادگی، حرفه‌ای و اجتماعی، بلکه زیستی به‌هم پیوسته و یکپارچه‌شده و نظم‌یافته به واسطه قدرتی فرامادی، غیبی و قابل اعتماد است. در واقع، این قدرت غیبی و فرازمینی و اعتماد فرد زائر به آن است که جهان تجربه شده نزد زائر را جهانی به‌هم پیوسته و یکپارچه بازنمایی می‌کند؛ به‌طوری که تجربه وانهادن زیست جهان‌های چندپاره در زیارت اربعین، به فرد آرامش خاطر و احساس رها شدن از خستگی‌ها و ملال زندگی می‌دهد.
تداعی‌کننده جهاد حضرت زینب(س)
در خصوص حضور زنان در مناسک اربعین گاه شبهاتی مطرح می‌شود. یکی از آن‌ها اختلاط زن و مرد است. قرآن کریم هرگز هر نوع حضور مشترک زن و مرد را حرام نکرده بلکه شرایط و حدود این حضور را مشخص کرده است. در واقع، قرآن درباره تبرج و گردش بی‌حجاب در ملأعام هشدار می‌دهد، نه به حضور زنان در محیط‌های عبادی و معنوی. خود زینب کبری(س) پس از کربلا به کوفه و شام رفتند و پس از بازگشت، به کربلا بازگشتند و این خروج، با عفت و حجاب بود. کما اینکه در احادیث اهل‌بیت(ع)، زیارت امام حسین(ع) به عنوان یکی از بزرگ‌ترین عبادات شمرده شده و هیچ محدودیتی براساس جنسیت یا نوع حضور قائل نشده‌اند.
دیگر نکته‌ای که درخصوص پیاده‌روی اربعین و حضور زنان ممکن است مطرح شود، دوری از وظایف خانواده است. در حالی که حضور زنان فرصت حضور خانوادگی و همچنین کودکان را فراهم کرده و سهولت می‌بخشد. راهپیمایی اربعین در نزدیک شدن افکار، ارتباط و همدلی میان اعضای خانواده تأثیر بسیار زیادی دارد. همچنین سبب رشد اجتماعی و دینی نوجوانان و جوانان می‌شود، زیرا تمامی جلوه‌های ایثار و از خودگذشتگی را آنجا مشاهده می‌کنند. از سوی دیگر، حضور بانوان در پیاده‌روی اربعین می‌تواند مظلومیت حضرت زینب کبری(س) دختر حضرت زهرا(س) و زنان کربلا را برای همه دنیا تداعی کرده و شعائر این بانوی بزرگ را تعظیم کند.
منابع:
فهم تجربه پیاده‌روی زنان ایرانی در اربعین؛ نویسنده: محمدتقی کرمی قهی
نگاهی به سوژه‌های زن کنشگر در اربعین با تمرکز بر نگره هویتی زن شیعه، نویسندگان: نسیم کاهیرده، سعیده داوری مقدم
بررسی تأثیرات جهاد ۴۰روزه زینب(س) در تمدن‌سازی، نویسندگان: مریم رضایی، اکرم خلیلی نوش‌آبادی
نظر شما