مراسم سوگواری که نه فقط در حرمش که در جای‌جای ایران بود.
وقف‌هایی برای ماندگاری سوگواری در حرم مطهر رضوی
صدای طبل و سنج محرم در کوچه‌ها می‌پیچد و پرچم‌های مشکی از پشت‌بام‌ها بالا می‌روند تا شهر و خانه‌هایی که در آن است برای عزای اهل بیت(ع) آماده شود. این رسم امروز و دیروز نیست و قرن‌هاست که مشهد امام رضا(ع) در ایام محرم و صفر رخت عزا بر تن می‌کند. رخت عزایی که نه فقط به سبب ارادت مردم امروزی بلکه به همت واقفانی آماده می‌شود که در روزگارانی خیلی پیش از این می‌زیسته‌اند. آنانی که در زمان حیاتشان اموال و دارایی خود را وقف کردند تا چراغ مجالس عزاداری ائمه اطهار(ع) روشن بماند.
گذشتگان ما نه فقط این فرهنگ و عشق به اهل بیت(ع) را برای ما به ارث گذاشتند که خود آثاری به یادگار گذاشتند و خودشان هم هنوز شریک این مجالس عزا هستند؛ آن هم در شهر امام رضا(ع) و در حرم مطهر ایشان. موقوفات آن‌ها پشتوانه این سنت ماندگار شده و امروز در آستان قدس رضوی بیش از ۱۳۰ موقوفه با نیت سوگواری در ایام شهادت معصومان(ع) به جا مانده است. این ۵۹ واقف تمامی یا بخشی از عواید موقوفاتشان را برای عزاداری ایام شهادت آل‌الله(ع) به ویژه ایام محرم و صفر در یکی از کانون‌های اصلی برپایی آیین‌های عزاداری یعنی بارگاه منور رضوی تعیین کرده‌اند. برگزاری بیش از ۱۲هزار و ۵۰۰ جلسه سخنرانی، مداحی، ذکر مناقب اهل بیت(ع)، قرائت ادعیه و زیارت، مراسم تعزیه‌داری، روضه‌خوانی و... در اماکن مختلف حرم مطهر و همچنین خارج از آن مواردی است که مطابق نیت این واقفان هنوز هم به اجرا می‌رسد.
۱۵ موقوفه مختص شهادت امام هشتم(ع)
قدیمی‌ترین موقوفه‌ای که در بارگاه حضرت ثامن‌الحجج(ع) برای عزاداری اهل بیت(ع) وقف شده مربوط به سال ۱۱۳۶ قمری است. در این موقوفه میرزا محمد مؤمن حسب وصیت شاه طهماسب نیمی از عواید حاصل از آن را برای تعزیه‌داری حضرت سیدالشهدا(ع) در عاشورا و هر روز و شب جمعه وقف کرده است. در سال‌های پس از آن نیز موقوفات بسیاری با این نیات وقف شد اما در میان همه آن‌ها نیت ۱۵ مورد با بقیه متفاوت بود. این موقوفات مختص شهادت حضرت رضا(ع) بودند و برای برگزاری مراسم عزاداری، اطعام زائران و تأمین نیازهای آستان مقدس در آن روز وقف شدند. اگرچه در میان این موقوفات مواردی وجود دارند که در قرن یا قرون گذشته وقف شده‌اند اما تاریخ وقف اغلب آن‌ها، چند دهه گذشته بوده است.
موقوفه «حاج کاظم غراب» و «مجدالدین مدنی» یکی از شناخته‌شده‌ترین این موقوفات است. این دو واقف به ترتیب در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۴۰۳ هجری قمری شش‌دانگ قطعه زمین کارخانه کمپوت‌سازی ممتاز خراسان را با همه دستگاه‌های آن به علاوه سرمایه نقدی کارخانه را وقف آستان قدس رضوی می‌کنند تا بخشی از درآمد آن در شب شهادت امام رضا(ع) صرف عزاداری و اطعام عزاداران شود. مرحوم سیدحسین محمودی نیز دیگر واقفی است که در سال ۱۴۲۰هجری قمری سهمی از شش‌دانگ مزرعه و قنات فتح‌آباد مشهور به «ده زین‌العابدین» را وقف حضرت رضا(ع) می‌کند تا درآمد حاصل از آن صرف عزاداری حضرت ثامن‌الحجج(ع) در روزهای ۲۵ تا ۳۰ صفر شود. مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی، تولیت فقید اسبق آستان قدس رضوی نیز در سال ۱۴۲۴ هجری قمری یک باب ساختمان حسینیه امام رضا(ع) و یک کتابخانه واقع در کوچه ناظر مشهد مقدس را وقف آستان امام هشتم(ع) می‌کند که یکی از نیات آن برگزاری مراسم تبلیغی و ترویجی در شهادت امام رضا(ع) است.
موقوفاتی که در قرن‌های گذشته وقف شده‌اند
در میان موقوفاتی هم که در قرن‌های گذشته با نیت آیین عزاداری آخرین روز ماه صفر وقف بارگاه منور رضوی شده است، دو موقوفه قدمت بیشتری دارد. نخستین مورد مربوط به موقوفه فضل‌الله خان وزیر نظام، متولی‌باشی آستان قدس است که املاکی در اطراف حرم مطهر را برای برگزاری مراسم عزاداری در دهه آخر صفر تعیین و تأکید کرده است این مراسم در ایوان طلای صحن عتیق برگزار شود تا زائران و مجاوران سیاه‌پوش، میهمان آن باشند. دومین موقوفه نیز متعلق به امام وردی‌خان بیات مختاری و همسرش «آبجی سلطان» بوده که در همین سال چند باغ، زمین زراعی و... را در نیشابور وقف کرده و بخشی از درآمد آن را به منظور برگزاری مراسم سوگواری روز شهادت حضرت امام حسن(ع) و روز شهادت حضرت رضا(ع) اختصاص داده است. میرزا محمدحسین حسینی معروف به «صدر دیوان‌خانه» و ملقب به «عضدالملک» نیز که دو دوره از متولیان آستان قدس رضوی بوده است، در سال ۱۲۷۴ هجری قمری شش‌دانگ یک رشته قنات مشهور به اراضی چهارطاقی در قریه حسین‌آباد را وقف آستان ملائک پاسبان امام رضا(ع) می‌کند تا منافع و درآمد آن صرف برپایی مجلس تعزیه در ایام صفرالمظفر از جمله شهادت حضرت رضا(ع) شود.
محمد نوایی لشکرنویس دیگر واقفی است که در سال ۱۲۷۵ هجری قمری چند باب دکان در مشهد را وقف آستان می‌کند تا بخشی از درآمد آن به دو روضه‌خوان داده شود تا در دهه صفر در رواق توحیدخانه، ذکر مصیبت بخوانند. مهدی قلی‌خان قرائی نیز در سال ۱۲۸۹ هجری قمری، مقداری از منافع حاصل از اموال و املاک موقوفه‌اش در بالاخواف تربت‌حیدریه و محمدآباد را برای تعزیه‌داری خامس آل‌عبا(ع) و شهادت امام رضا(ع) در ماه‌های محرم و صفر اختصاص می‌دهد.
نغمه‌های عزایی که دورتر از حرم منور حضرت رضا(ع) بلند می‌شوند
موقوفه‌های اختصاص یافته برای شهادت امام رضا(ع) فقط در اقلیم خراسان نیستند و تعداد قابل توجهی از آن‌ها کیلومترها دورتر از این خطه و در استان‌های کرمان و مرکزی وقف شده‌اند.
آن هم کیلومترها دورتر از جایی که زیسته‌اند سال‌ها گذشته و حالا بسیاری از این واقفان نیستند اما مجلس روضه‌ای که به پا کردند هنوز هست. آن هم نه فقط در فضای ملکوتی حرم مطهر امام رضا(ع) بلکه کیلومترها دورتر از آن یعنی در جایی که زیسته‌اند. اموالشان را وقف کرده‌اند تا نام امام رضا(ع) برای همیشه در گوش و جان مردم شهرشان بماند. موقوفه حسن رستمی راوری، ابراهیم محی‌الدین راوری و علی رضایت‌بخش راوری که در ۱۴۲۰هجری قمری در شهرستان راور وقف شده‌اند از این جمله هستند.
زنده‌یاد هاجرخانم یکی از این نام‌های نیک است که حسب وصیت شوهرش، میرزا عباس‌علی احتشام نظام، در سال ۱۳۱۶ هجری قمری املاکی را در زرند ساوه وقف کرده و مقداری از عواید آن را برای عزاداری ایام صفر تعیین می‌کند. برخی از درآمد حاصل از موقوفه محمدحسین الشریف در اطراف شهر کرمان نیز برای برپایی مراسم عزای خامس آل‌عبا(ع) و امام رضا(ع) در اطراف حرم مطهر و مسجد گوهرشاد اختصاص یافته است. واقف دیگری به نام سیدعلی فرزند سید اسماعیل نیز در ۱۲۶۱ هجری قمری بخشی از موقوفه خود را برای برگزاری مجلسی برای عزاداری امام رضا(ع) در خانه خودش واقع در بازار خواجه کرمان یا در صورت عدم امکان هر جا که متولی صلاح بداند، تعیین می‌کند. مطابق نیت او در وقف‌نامه؛ مرثیه‌خوانی، سینه‌زنی و پذیرایی با آب و پخت آش ذاکرین (یکی از انواع آش که در ایام مذهبی پخته می‌شود) از ملزومات این مجلس است.
نظر شما