همچنین رهبر معظم انقلاب چندین جلسه در تفسیر سوره حمد صحبت کردهاند. ایشان میفرمایند: «جلسه سوره حمد با بقیه سورهها متفاوت است؛ اگر کسی سؤال کند که مطلب محوری سوره حمد چیست، نمیشود پاسخی به او داد. سوره حمد فهرستگونهای است از همه معارف قرآن یا بگوییم از همه معارفی که مسلمان نیاز دارد که بهطور دائم در جان خود بپروراند و معرفت به آنها را در خود عمق ببخشد در سوره حمد هست منتهی به اشارت». (بیانات در جلسه دوم تفسیر سوره حمد، ۱۳۶۹/۱۲/۲۲)
سورهای که شفاست
سوره حمد که نام دیگرش فاتحهالکتاب است، هفت آیه دارد و تنها سورهای است که بر هر مسلمانی واجب است روزانه دستکم ۱۰ بار آن را در نمازهای شبانهروز بخواند، وگرنه نماز او باطل است. آنچنان که در حدیثی نبوی میخوانیم: «لاصلاة الّا بفاتحة الکتاب؛ نماز کامل نیست جز با قرائت سوره فاتحةالکتاب (حمد)» و با این معنا بر وجوب قرائت سوره حمد در نماز تأکید دارد که در منابع شیعه و اهل سنت ذکر شده است. همچنین یکی از اسامی این سوره «شفا» است. بنا به روایت جابر بن عبدالله انصاری از رسول اکرم(ص) «این سوره بهترین سورههای قرآن است». سوره حمد همانند خود قرآن مایه شفاست، هم شفای دردهای جسمانی و هم شفای بیماریهای روحی.
در سوره حمد، خدا از چه با ما سخن میگوید؟
سوره حمد را با اسامی گوناگونی میشناسیم؛ بهطور مثال این سوره با نامهایی چون شکر، سبعالمثانی، امالکتاب، امالقرآن، کنز اساس، شفا، دعا و نور نامیده میشود که هر نام به نوعی بخشی از فضائل و برکات آن را بازنمایی میکند و خود این مطالب نشاندهنده معارف گسترده مطرح شده در این سوره است. اما نخستین مسئلهای که در این سوره مطرح شده، خداشناسی بوده و پس از آن تبیین مسئله هدایت و صراط مستقیم آمده است که میتوان به نکات زیادی در ذیل آن اشاره کرد و پرسید آیا هدایت انواع دارد، شامل همگان است و درجات مختلفی دارد یا خیر؟ از دیگر موضوعهای بیان شده در سوره حمد، اوصاف و نشانههای بندگان صالح خداوند است.
در ابتدای رسالت پیامبر اسلام(ص) که قرآن بهتدریج در حال نزول است، این معجزه جاوید مانند هر کتاب کامل و جامعی نیاز به معرفی و تبیین محتوای خویش دارد تا اهداف بلند آن مشخص شود. بر همین اساس میتوان گفت خداوند در ابتدای کتابش معارف بلند این معجزه را به صورت چکیده بیان کرده و چون هدف کلی از نزول قرآن، هدایت انسانهاست در این سوره هم این مهم برجسته شده است.
آیا سوره حمد دو بار نازل شده است؟
بسیاری از مفسران و قرآنپژوهان نزول این سوره را در مکه میدانند. (ابوحیان، ج۶، ص۴۶۳؛ واحدی، ص۲۰؛ ثعلبی، ج۱، ص۱۹؛ ابوعبیده، ص ۳۶۰؛ ابنجوزی، فنونالأفنان، ص۳۳۷؛ طبرسی...)
در روایتی از امام علی(ع) در تفسیر سوره حمد آمده است نخستین سورهای که بر پیامبر(ص) نازل شد، سوره حمد بود. در مقابل، ابن ابیشیبه در المصنف و ابوسعید اعرابی در معجم و طبرانی در الاوسط از مجاهد نقل کردهاند این سوره مدنی است. قول به مدنی بودن این سوره از عطاءخراسانی و ابنشهاب زهری نیز نقل شده است که به دلیل حضور نداشتن آنها هنگام نزول آیات، قابل توجه نیست.
مکی بودن سوره حمد طرفداران بسیاری دارد، دستهای گفتهاند این سوره مکی است به دلیل آیه ۸۷ سوره مبارکه حجر «لقد آتیناک سبعاً من المثانی» که از سوره حمد به سبعالمثانی یاد شده است و همه سوره حجر را مکی میدانند. پس باید نزول فاتحه پیش از سوره حجر باشد. (طبرسی، ج۱، ص۱۷؛ قرطبی، ج۱، ص۱۰۰...) ابنتیمیه نوشته است: «فاتحه الکتاب نزلت بمکه بلاریب کما دلّ علیه قوله تعالی... سبعاً من المثانی... (مجموع الفتاوی، ج ۱۷، ص۱۹۱-۱۹۰). چرا که فاتحهالکتاب جزو اصلی نماز است و نماز بدون سوره حمد درست نیست: «لاصلاه لمن لم یقرأ بفاتحه الکتاب» (حر عاملی، کتاب الصلاه، مقداد سیوری، ج۴، ص۹۵). «و لا صلاه إلا بفاتحه الکتاب» (ابوالفتوح رازی، ج ۱، ص۲۲) و واحدی نوشته است: «بسیار بعید است که در مدت اقامت آن حضرت در مکه، نماز بدون فاتحه خوانده شده باشد». ثعلبی میافزاید: اینکه سوره فاتحه در سوره حجر «سبعالمثانی» معرفی شده دلیلی است بر اینکه سوره دو بار نازل شده؛ یک بار در مکه و یک بار در مدینه. اما این نظر که مثانی به معنای تکرر نزول باشد توسط بسیاری از مفسران مردود دانسته شده است.
برای نامگذاری سوره حمد به «مثانی» وجوه دیگری هم گفته شده؛ از جمله اینکه این سوره در هر نماز دو بار خوانده میشود، یا اینکه به لحاظ محتوا به دو قسمت تقسیم میشود؛ قسمتی مربوط به صفات باری تعالی و قسمتی مربوط به خواست بندگان، یا اینکه این سوره یک سوره استثنایی است و حالتی ویژه دارد و مثانی از استثناست یا اینکه این سوره دربردارنده ثنای الهی است و مثانی از «ثنا» به معنای تعریف و تمجید است.(طباطبایی،ج۱۲، ص۲۰۲) روایات مربوط به نزول سوره فاتحه و تعیین مکی یا مدنی بودن آن مختلف و متعارض است و دانشمندان متأخر کوشیدهاند با تأکید بر تکرار نزول (یک بار در مکه و یک بار در مدینه) تمام این روایات را جمع کنند و آشتی دهند. حال آنکه روشن است سوره فاتحه از اجزای اصلی نماز است و بدون قرائت آن، نماز تمام نیست و از طرفی نیز تشریع فریضه نماز در انتهای دوره مکی و در شب معراج معلوم و مشهور و متفق علیه است، بدون شک نزول سوره فاتحه پیش از تشریع نماز بوده و به این دلیل سوره حمد، مکی است.
در پایان با توجه به نکات کارشناسان میتوان گفت آنچه از پس این شرحها و تفسیرها میتواند برای ما به یادگار بماند، این معناست که سوره حمد همانطور که یکی از شروط تکمیل نماز است معنا و آموزههای آن نیز یکی از شروط تکمیلکننده دین ما و شرط هدایت است.
منابع:
انگاره تکرار نزول آیه، نویسنده: دکتر سهیلا پیروزفر
نظر شما