در سال 1393، سیزدهم شهریورماه به‌عنوان «روز مردم‌شناسی» در تقویم رسمی کشور، به ثبت رسید. مردم‌شناسی، روایتگر شاخه‌ای از علوم انسانی است که آداب و رسوم، خلق و خو، باورها و زندگی انسان‌ها را مورد ارزیابی و مطالعه قرار می‌دهد. به بهانه این مناسبت، سری به موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی(حمام مهدی قلی‌بیک) در مشهد مقدس می‌زنیم تا شما را با یکی از یادگارهای هنر و معماری دوره صفویه، آشنا کنیم:
تاریخچه موزه
پس از زیارت حرم مطهر رضوی، از باب الهادی (ع) در صحن پیامبر اعظم (ص) از حرم مطهر خارج می‌شوم. چند قدمی که به سمت چپ پیش می‌روم، بنای حمام مهدی قلی‌بیک با تابلوی موزه مردم‌شناسی، خودنمایی می‌کند. از پله‌های درب ورودی موزه پایین می‌روم و طبق هماهنگی‌های قبلی، وارد موزه می‌شوم. در همان بخش ورودی، ویترینی جاخوش کرده است که مملو از ابزار و ادوات حمام است. از لُنگ، حوله و کیسه تا سنگ پا و صابون‌های زرد و سفید بزرگی که من را به یاد خانه قدیمی مادربزرگم می‌اندازد. بالای ویترین نیز، نقشه حمام به چشم می‌خورد.
دراین‌میان، پای صحبت‌های عبدالحسین ملک‌جعفریان، رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی، می‌نشینم.
وی می‌گوید: موزه مردم‌شناسی این آستان مقدس در سال 1385، به‌عنوان موزه‌ای تخصصی در محل حمام مهدی قلی‌بیک که بنایی قدیمی و مربوط به دوران صفویه است، افتتاح شد. درواقع، این موزه، بنایی ارزشمند و حمامی با قدمت بیش از 4 قرن است که بنای آن به دستور مهدی قلی‌بیک، میرآخور (مسئول اصطبل شاهی) شاه عباس صفوی در سال 1027 قمری ساخته و برای استفاده زائران و مجاوران، وقف حرم مطهر حضرت رضا(ع) شده است.
وی می‌افزاید: این حمام که در محله سرسوق، در مسیر یکی از معابر مهم مشهد واقع شده تا سال 1367 دایر بوده است و در سال 1378 عملیات مرمت و بازسازی آن آغاز و در نهایت در سال 1385 به‌عنوان یک موزه،بازگشایی شده است.
بخش‌های مختلف حمام مهدی قلی بیک
وارد قسمت سربینه موزه مردم‌شناسی که می‌شوم، نقاشی‌های کم‌نظیر سقف آن، میخکوبم می‌کند. انگار به دنیایی خیالی از داستان‌های ایرانی، قدم گذاشته‌ام. در این بخش، اشیای قدیمی همچون کاشی‌های قدیم ازاره حمام، تنور سنتی سفالی یا تنبوشه، خمره سفالی و...، نیز قابل رؤیت است.
به گفته ملک‌جعفریان، این حمام دارای چهار بخش اصلی است که با اشیای موزه‌ای مرتبط با حمام و مردم‌شناسی، چیدمان شده است.
وی دراین‌خصوص، توضیح می‌دهد: بخش سربینه یا رختکن حمام در گذشته فضایی برای تعویض لباس، تحویل وسایل استحمام، پذیرایی پس از استحمام و همچنین تبادلات فرهنگی و شغلی بین افراد مختلف بوده که دارای چهار سکو است. این سکوها، امروزه محلی برای نمایش آثاری همچون منسوجات، وسایل آرایش در گذشته، پوشاک محلی، وسایل روشنایی و همچنین انواع سماورها، دوستکامی‌ها(ظروفی پایه‌دار) و قهوه جوش‌ها، شده است.
وی ادامه می‌دهد:بخش گرم‌خانه حمام که محل اصلی شست‌وشوی تن و استحمام بوده، نیز دارای یک خزینه و سه سکو است که امروزه به نمایش وسایل مرتبط با استحمام و همچنین سنت‌هایی مانند حجامت، اختصاص داده شده است.
این مقام مسئول، درباره بخش تون یا آتش‌خانه نیز، می‌گوید: در پشت خزینه، فضای تون قرار دارد که محل برافروختن آتش و منبع تأمین انرژی گرمایی حمام بوده است که امروزه پس از بازسازی بنای تاریخی حمام، دیدن از این بخش برای بازدیدکنندگان موزه، فراهم شده است.
وی با اشاره به اینکه بخش چاله حوض یا استخر آب سرد نیز برای شنا و آب تنی افراد استفاده می‌شده است، می‌افزاید: در این موزه، وسایل مرتبط با حرفه آهنگری و لوازم مربوط به ورزش زورخانه‌ای و فرهنگ پهلوانی نیز به نمایش درآمده است.
ویژگی‌های منحصربه فرد موزه
از بخش‌های مختلف موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی، دیدن می‌کنم. در بین جذابیت‌های معماری این بنای کم‌نظیر، تابلوهای ارزشمندی نیز جلب نظر می‌کند؛ از تابلوهای معرفی واقف حمام و اسناد مرتبط با وقف آن تا تابلوهای معرفی مشاغل مرتبط با حمام و معرفی مناطق گردشگری خراسان همچون برج رادکان چناران و آرامگاه خیام نیشابور. همچنین در این موزه، نمایشگاهی از عکس‌های قدیمی برپاست که بازدیدکنندگان را به گذشته‌های دور،می‌برد.
در ادامه،از ملک‌جعفریان درباره ویژگی‌های خاص این موزه مردم‌شناسی می‌پرسم که، پاسخ می‌دهد: مهمترین ویژگی، خود بنای تاریخی حمام مهدی قلی‌بیک است که موزه در آن، راه‌اندازی شده است. این بنا در سال 1376، در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شده است و یکی از بزرگ‌ترین حمام‌های ایران به شمار می‌آید که ساختاری بسیار زیبا از حمام‌های قدیمی ایران را،به نمایش می‌گذارد.
وی می‌گوید: همچنین می‌توان به سربینه حمام اشاره کرد که به تزئیناتی همچون نقاشی و کاشی‌های زیررنگی، مزین شده است. تزئینات نقاشی این قسمت، 13 لایه است که قدیمی‌ترین لایه نقاشی آن مربوط به دوره صفوی و جدیدترین لایه متعلق به دوره قاجار است.
این مقام مسئول، می‌افزاید: آخرین لایه آن که اکنون در معرض دید بازدیدکنندگان موزه قرار دارد با موضوعاتی نظیر زندگی اجتماعی مردم، داستان‌های شاهنامه، افسانه‌های قدیمی ایران و ماه‌های سال سریانی با کمی اغراق در جزئیات، به تصویر درآمده است.
وی، تصریح می‌کند: از دیگر ویژگی‌های خاص معماری بنای حمام مهدی قلی‌بیک، تعبیه کانال‌هایی به نام «گربه رو» است که از تون حمام شروع و تا سربینه ادامه می‌یابد و در نهایت به بیرون از حمام می‌رسد که دود و حرارت را از آتش‌خانه به بیرون منتقل می‌کند؛ با این ابتکار، تمامی قسمت‌های حمام، گرم می‌شده است.
ملک‌جعفریان،ادامه می‌دهد: وجود نورگیرهای متعدد در سقف حمام، از دیگر امتیازات ویژه ساختمان آن است که موجب شده تا در تمام طول روز، روشنایی فضا از طریق نور خورشید، به‌صورت طبیعی، تأمین شود.
بازدید ماهانه 1500 نفر
شکی نیست که این موزه، برای گروه‌های مختلف سنی، جذاب و دیدنی است و زائران می‌توانند در کنار بازدید از موزه‌های مختلف حرم مطهر رضوی، به تماشای این موزه نیز بپردازند. رئیس اداره گنجینه‌های معاونت موزه‌ها و گنجینه‌های فرهنگی آستان قدس رضوی، می‌گوید: به‌طور میانگین، ماهانه یک هزار و۵۰۰ نفر از موزه مردم‌شناسی این آستان مقدس بازدید می‌کنند که از این تعداد، حدود 60 نفر، زائر و گردشگر خارجی هستند.
به گفته وی، حمام مهدی قلی‌بیک که روزگاری به‌عنوان پدیده‌ای فرهنگی و اجتماعی در زندگی مردم نقش ایفا می‌کرده است، امروزه با تبدیل شدن به موزه مردم‌شناسی، محلی برای پاسداشت آداب و رسوم، اعتقادات و سنن اجتماعی حاکم بر جامعه شده است و به نمایش اشیایی می‌پردازد که مشتاقان حضرت رضا (ع) با خلوص نیت به آستان ملکوتی حضرتش، اهدا کرده‌اند.
ملک‌جعفریان،خاطرنشان می‌کند: علاقه‌مندان همه‌روزه به‌جز روزهای جمعه و تعطیل، شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 تا 12:30 و پنج‌شنبه‌ها از ساعت 8 تا 11:30، می‌توانند از موزه مردم‌شناسی آستان قدس رضوی، واقع در باب الهادی حرم مطهر رضوی،بازدید کنند.
وی می‌افزاید: البته باتوجه به درخواست‌های مکرر علاقه‌مندان به بازدید از بناهای تاریخی و به منظور تسهیل و فراهم کردن فرصت بیشتر برای بازدیدکنندگان، گروه‌های متقاضی می‌توانند با هماهنگی قبلی، بازدید از موزه مردم‌شناسی در شیفت بعدازظهر و ایام تعطیل را نیز، تجربه کنند. دراین‌راستا، گروه‌های علاقه‌مند برای هماهنگی می‌توانند با شماره تلفن 32235330-051، تماس بگیرند.
نظر شما