با این همه، شوق دیدار ضامن آهو بر تمام دشواری‌ها می‌چربید و زائر با تنی خسته اما دلی مشتاق، خود را به آستان سلطان خراسان می‌رساند.
زائرانی که گروهی از آنان، عرب‌زبانانی بودند که دل‌هایشان در گرفتاری راه، به رأفت امام رئوف(ع) گرم بود. برای این کاروان‌های خسته، مشهد تنها پایان راه نبود، بلکه آغاز پناه بود. پناهگاهی که با وجود موقوفات اختصاص یافته از سوی واقفان نیک‌اندیش، گرم‌تر شده بود؛ موقوفاتی که دستمایه میزبانی از غریبان شد و رد پای آن‌ها در اسناد تاریخی به جا مانده است. این اسناد که در آرشیو سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، دریچه‌ای است به فهم بهتر نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت. در هفته وقف نگاهی به این اسناد خواهیم داشت.
سفره‌ای گسترده از کرامت برای زائران عرب‌زبان آستان‌مهربانی
پیش‌تر در مطلبی با عنوان «زائران غریب در پناه آستان غریب الغربا(ع)»، از حمایت‌های آستان قدس رضوی از زائران غیرایرانی مشرف شده به مشهدالرضا(ع) سخن گفتیم؛ کمک‌هایی که از محل موقوفات واقفان نیک‌اندیش در طول قرن‌ها شکل گرفته بود. موقوفه‌هایی که عمدتاً برای زائران عرب‌زبان در نظر گرفته شده بود تا در مسیر دشوار زیارت، پشتوانه‌ای برای آن‌ها باشد.
اما بهره‌مندی از این کمک‌ها، همواره روندی یکسان نداشت. زائران برای استفاده از این موقوفات، شیوه‌های متفاوتی در پیش می‌گرفتند؛ شیوه‌هایی که اکنون نمونه‌هایی از آن‌ها در قالب اسناد تاریخی در آرشیو سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. این اسناد که به روشنی از نقش حمایتی آستان در قبال زائران عرب حکایت دارند، از نظر نوع در سه دسته اصلی جای می‌گیرند: عریضه‌ها، اسناد مالی و توصیه‌نامه‌ها.
جواد فتحایی در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اسناد کمک‌های آستان قدس به زائران عرب خارجی» به تفصیل به تحلیل این اسناد پرداخته است. این مقاله در کتاب «نقش وقف در ترویج فرهنگ زیارت» به کوشش دکتر ابوالفضل حسن‌آبادی گردآوری و منتشر شده است. در ادامه نگاهی خواهیم داشت به انواع این اسناد و ویژگی‌های آن‌ها.
عریضه‌ها؛ درخواست‌های امید و نیاز زائران
عریضه‌نویسی- نگارش درخواست برای طلب یاری و حل مشکلات- از دوره صفویه در میان زائران حرم مطهر رضوی رواج یافت، اما عمده عریضه‌های بر جای مانده مربوط به نیمه دوم دوره قاجار است. بیشتر این نامه‌ها که غالباً به زبان فارسی نوشته شده‌اند، از سوی زائران عرب‌زبان خطاب به متولی یا نایب‌التولیه آستان قدس تنظیم می‌شد. اگرچه نوشتن به زبان عربی نیز کم نبوده، مانند عریضه سیدجعفر از کربلا و شیخ احمد از نجف.
روند کار چنین بود که زائر ابتدا خود و محل سکونتش را معرفی کرده، سپس مشکل و درخواست کمک را بیان می‌کرد. پس از دریافت عریضه، متولی میزان کمک و محل تأمین آن را تعیین و به تحویلدار کل دستور پرداخت می‌داد. کمک‌ها معمولاً به صورت برات و نقدی پرداخت و رسید آن از زائر دریافت می‌شد.
کمبود هزینه سفر، گم یا دزدیده شدن اموال، بیماری و مشکلات دیگر، زائران را به نگارش عریضه و طلب یاری وادار می‌کرد. آستان قدس معمولاً با پرداخت نقدی و گاه کمک‌های غیرنقدی مانند نان، غلات و علوفه چهارپایان همراه آنان را حمایت می‌کرد.
تأمین لباس گرم و پاپوش در زمستان نیز یکی دیگر از نیازهای مهم زائران بود که بیشتر از محل موقوفه وزیر نظام تأمین می‌شد. میرزا فضل‌الله وزیر نظام، برادر میرزا آقاخان نوری و متولی آستان (۱۲۷۲-۱۲۷۰ قمری)، در سال ۱۲۷۱ قمری بازاری در بست خیابان اولیا وقف کرد و دو عشر منافع آن را به تهیه لباس و کفش برای زائران به خصوص زائران غیرایرانی اختصاص داد.
نمونه‌هایی از این درخواست‌ها، عریضه شیخ عبدالحسین نجفی در سند شماره ۲۳۸۶۹/۲۹ بوده که در محرم ۱۳۰۱ قمری برای تأمین بالاپوش و زغال ارائه کرده است. همین شخص درخواست دیگری هم برای تهیه پوستین برای خود و خانواده‌اش داده که در سند شماره ۲۴۳۳۶/۲۶ ثبت شده است.
توصیه‌نامه‌ها؛ گشایشی برای درهای بسته
یکی از شیوه‌های دیگری که زائران عرب برای طلب مدد از بارگاه نورانی آستان قدس به کار می‌گرفتند، ارائه توصیه‌نامه‌هایی بود که از سوی عالمان دینی یا بزرگان محل صادر می‌شد. این توصیه‌ها گاهی به منزله تضمینی برای تأیید فقر و نیاز فردی مستمند بود و گاه برای درخواست پذیرایی و حمایت از شخصیت‌های برجسته و معتبر به کار می‌رفت.
به عنوان نمونه، شیخ محمد حسن نجفی از عالمان برجسته شیعه، در حاشیه عریضه‌ای در محرم ۱۳۱۳ قمری، شدت تنگدستی یکی از زائران اهل جبل عامل را تأیید کرد و خواستار یاری وی از محل موقوفات ویژه زائران جبل عامل شد (سند شماره ۲۱۴۷۸/۴). این موقوفه یکی از وقف‌های اختصاصی برای زائران غیرایرانی بود که توسط حاجی علی اکبر فرزند حاجی ملک محمد اصفهانی در سال ۱۱۰۴ قمری پدید آمده بود. او مزارعی را در بلوکات میان ولایت، رادکان و شاندیز وقف کرد تا درآمد آن صرف مصارف زائران غیرایرانی به ویژه عرب‌های عراق و جبل عامل و به طور خاص زائران سادات شود. در این وقف‌نامه، حدود یک و نیم سهم از منافع املاک مذکور برای حمایت از سادات زائران نجف، کربلا و کاظمین و سه سهم برای مصارف زائران عرب جبل عامل، بحرین و جزایر اختصاص یافته بود؛ شرط این حمایت نیز ختم یک دور کامل قرآن طی چهار ماه از سوی دریافت‌کنندگان بود.
در کنار علما، شخصیت‌های سیاسی و اداری نیز در توصیه‌نامه‌ها نقش داشتند. برای مثال در سندی به شماره ۶۳۰۰۹/۱مربوط به سال ۱۳۰۰ خورشیدی، فرمانفرمای کل ایالات خراسان و سیستان، در نامهای به متولی آستان قدس خواستار فراهم آوردن شرایط بازگشت شیخ محمد عرب و دو همراهش از عرب‌های مدینه شده بود. متولی نیز در پاسخ، اقدام‌های انجام شده از جمله تأمین اسکان، وسایل گرمایشی و هزینه‌های بازگشت آنان را به تفصیل شرح داده که در سند شماره ۶۲۹۸۹/۱ به ثبت رسیده است. نمونه دیگر، توصیه‌نامه‌ای است با سربرگ و مهر رئیس‌الوزرا در سال ۱۳۰۶ خورشیدی که در آن درباره فردی به نام سید عیسی، زائر از عتبات، توصیه‌هایی صورت گرفته است (سند شماره ۶۴۶۰۵/۶۹).
اسناد مالی؛ مدارکی بر دست‌گیری از زائران
گروه سوم اسناد مرتبط با کمک‌های آستان قدس به زائران عرب، مجموعه‌ای از اسناد مالی شامل حواله‌های پرداخت، رسیدها و گزارش‌های مالی تحویل‌داران است. روال معمول به این گونه بود که متولی آستان قدس حواله‌هایی خطاب به تحویل‌داران کل می‌نوشت و دستور پرداخت کمک‌های نقدی یا غیرنقدی به زائران را صادر می‌کرد.
یکی از نمونه‌های بارز این اسناد، دستور پرداخت ۴تومان برای چهار نفر از عرب‌های جبل عامل در محرم سال ۱۳۱۴ قمری است که اطلاعات آن در سند شماره ۱۶۶۱۱/۷ وجود دارد.
رسیدهای پرداخت که توسط زائران با مهر یا امضای خود تأیید می‌شد، سند دیگری از این حمایت‌هاست. برای نمونه، قبضی در تاریخ ۱۲ ربیع‌الثانی سال ۱۲۹۹ قمری وجود دارد که تحویل یک خروار غله را از محل موقوفه حاج علی‌اکبر اصفهانی در وجه جعفر نجفی در ازای ختم یک دور قرآن ثبت کرده است (سند شماره ۱۵۰۷۱/۱). مورد دیگر سند شماره ۴۴۶۷۹/۳ است که در آن رسید پرداخت ۴تومان از محل موقوفه نظام‌الدوله برای دو زائر اهل مدینه به نامهای حاج حسن و حاج علی در محرم سال ۱۳۲۴ قمری ثبت شده است.
علاوه بر این‌ها، گزارش‌های دوره‌ای تحویل‌داران از هزینه‌های پرداخت شده به زائران عرب نیز بخشی مهم از اسناد مالی را تشکیل می‌دهد؛ آنان موظف بودند تمامی پرداخت‌ها را در گزارش‌های خود به طور دقیق ثبت و مستندسازی کنند تا شفافیت و حسابرسی کامل رعایت شود.
نظر شما