«افطار و سحر، دوشنبه ۲۰ رمضان سال۱۳۷۸ قمری، برابر با ۹ فروردین۱۳۳۸ شمسی، افطار- ۶ ساعت و۱۱ دقیقه بعدازظهر، سحر۴ ساعت بعد از نیمه شب، طلوع آفتاب ۵ ساعت و ۲۸ دقیقه بعد از نیمه شب...».
این اعلان ساعت و اوقات شرعی در ماه مبارک رمضان سال۱۳۷۸ قمری برابر با فروردین و عید نوروز سال۱۳۳۸ شمسی است که در روزنامه «آفتاب شرق» از روزنامه‌های دوره قاجار در «مشهد»، برای اطلاع عموم روزه‌داران «مشهدی» چاپ شده است.
امسال نیز همچون سال گذشته شاهد تقارن دو بهار هستیم، ماه مبارک رمضان سال۱۴۴۶ قمری به عنوان «بهار قرآن» و فروردین و نوروز باستانی سال۱۴۰۴ شمسی به عنوان آغاز «بهار طبیعت».
تقارن دو بهار و روئیدن شکوفه بر تن شاخه‌های خشک با فرارسیدن بهار طبیعت و تجلّی‌ایمان و گذشت با فرارسیدن بهار قرآن، تجلّی زیبایی‌هایی است که با گذشت پس از حدود ۳۲ یا ۳۳سال در کنار یکدیگر جلوه می‌کنند و شاید این ایام بهترین بهانه برای بازنگری اساسی در زندگی باشد.
به همین بهانه سراغ «ابراهیم حافظی»، رئیس اداره مطبوعات درمرکز اسناد آستان قدس رضوی رفتیم و وی برایمان مطالب جالبی از ماه مبارک رمضان و تلاقی آن با نوروز باستانی به روایت روزنامه‌های دوره قاجار در شهر مشهد، بر اساس منابع مطبوعاتی موجود در گنجینه مطبوعات مرکز اسناد آستان قدس رضوی بیان کرد که در ادامه می‌توانید بخش‌هایی از گپ و گفت دوستانه خبرنگار روزنامه قدس را با این دانشجوی دوره دکترای رشته تاریخ تمدن و ملل اسلامی را دنبال کنید. وی کارشناس مطبوعات بوده وهم اکنون ۲۵ سال سابقه فعالیت درمرکز اسناد آستان قدس رضوی دارد.
تقارن دیگری از «بهارطبیعت» با «بهارقرآن» در ایران
نوروز باستانی یکی از قدیمی‌ترین جشن‌های ملی ایرانیان و ماه مبارک رمضان از مهمترین مناسبت‌های مذهبی و دینی مسلمانان است که در ایران نیز همیشه ارجحیت و تقدم برمناسبت‌های ملّی و محلّی داشته است. آثار بسیاری درباره این دو رویداد مهم تا کنون نوشته شده است. مطبوعات نیز بخشی از این آثار هستند که هر ساله رویدادهای مرتبط با این ایام را منعکس می‌کنند.
مطبوعات درایران سال ۱۲۱۵ شمسی توسط میرزا صالح شیرازی با انتشار روزنامه «کاغذ اخبار» پدید آمد. از این زمان تا به امروز ۱۹ بهارایران مصادف با رمضان المبارک بوده است. در این تقارن مبارک، ایرانیان رسوم نوروزی را به آداب روزه داری گره میزدند وعلاوه بر رعایت حرمت ماه رمضان، جشن‌های نوروزی را بر پا می‌داشتند.
روزنامه‌های دوره قاجار که بر پایه تقویم قمری چاپ می‌شدند به رویدادهای این دوجشن بزرگ نیز اشاره‌هایی دداشته‌اند. مطبوعات در مشهد که به فاصله زمانی ۱۲۰ سال پیش پدید آمدند در باب آیین نوروز و ماه مبارک رمضان در این شهر و به ویژه حرم مطهر امام هشتم(ع) کمتر مطالبی را اشاره کرده‌اند. مطالب روزنامه‌ها، اخبار پراکنده‌ای از رویدادهای ایام نوروز و ماه رمضان است که بیشتر اخبار حکایت از آب و هوا و مراسم‌های دولتی این ایام دارد.
نخستین بار در دوره ناصری و در نخستین روزنامه رسمی ایران با نام «وقایع اتفاقیه» و به تاریخ دوم ماه شعبان سال ۱۲۷۱ قمری اشاره‌ای به آیین نوروزی در شهر مشهد شده است:
«دیگر در ضمن روزنامۀ خراسان نوشته‌اند چون هر ساله معمول بوده است که چند روز قبل از عید سلطانی، فرش‌های آستانه مقدسه رضویه را بیرون آورده، در میان صحن گرد و خاک آن‌ها را می‌افشاندند. در این سال وقف نامۀ بیرون آمده بود که ده روز به عید مانده، فرش‌های آستانه مقدسه را با عَلَم‌های حضرت رضویه و نقاره‌خانه و جمعیت خدام و غیره به منزل طرق برده و خدام را در آنجا ضیافت نموده، فرش‌ها را در آنجا افشانده و از گرد و غبار پاک نموده و به روضه مقدسه بیاورند ... مقرب‌الخاقان وزیر نظام هم امسال از قرار همان وقفنامه معمول داشته و تمامی خدام را شام و نهار داده‌اند و فرش‌ها را تکانده با علم و نقاره و احترام به روضۀ مقدسه آورده‌اند...».
توصیف «بهار» و «نوروز باستانی» در جراید
روزنامه «دولت علیه» که پس از وقایع اتفاقیه توسط دربار ناصری به چاپ رسیده، در تاریخ ۶ ربیع‌الاول سال ۱۲۸۳ قمری از نوروز مشهد چنین گزارش می‌دهد:
«الحمدلله تعالی بارندگی‌های خوب بسیار نافع بعد از عید نوروز تاکنون متوالیاً شده و برای عموم رعیت کمال آسایش و خرسندی خاطر حاصل است. روز عید نوروز فیروز شاهنشاهزاده معظم در عمارت ارگ دولتی ارض اقدس به سلام عام جلوس نموده، شاهزاده مؤیدالدوله العلّیه در مجلس سلام به احترام تمام قیام نموده و جمیع سران سپاه نصرت فرجام ازامیر تومان و سرتیپان و سرهنگان و صاحب‌منصبان و عموم ملتزمین خدمت از مأمور و مجاور شرفیابی داشتند... و شعرا و خطبا فصاحت قرین قصاید و خطب متین به عرض رساندند...»
روزنامه «ایران» در صبح یکی از عیدهای مشهد را در تاریخ ۲۰ ربیع‌الاول سال ۱۲۹۴ قمری اینگونه توصیف کرده است:
«روز نوروز، لوازم عید سلطانی در ارگ و غیره فراهم شده، تشریفات از هر جهت بعمل آمد. از اول شب تا چهار ساعت از شب گذشته صحن مطهر را چراغان بسیار خوبی کردند و صبح جناب متولی‌باشی در ایوان طلای نادری نشسته، تمام خدام حضرت حاضر و شربت صرف نمودند...».
ملک الشعرای بهار مدیر روزنامه «نوبهار» در تاریخ ۲۸ ربیع الثانی ۱۳۳۲ توصیفش از فصل بهار و شرح احوال شهر مشهد را چنین می‌نگارد:
«عید سعید نوروز فیروز که از قدیم‌ترین اعیاد دنیا و بزرگترین روز عید ایرانیان است، امسأله رخساره منور خود را به ما نمود. امیدواریم که دیگر این سال جدید بر ملت ایران به خون دل و ماتم خاتمه نیافته، نقایص و شکستگی‌های دیرینه در این سال همایون فال جبران شود. روز شنبه سه ساعت و نیم به غروب مردم بواسطه موقع تحویل در آستانه مقدسه ازدحام نموده بودند. هوا در نهایت صافی و قلوب در نهایت خوشی بود. روز یکشنبه قبل از ظهر در دیوانخانه ارک مجلس با شکوه سلام دایر و ایالت جلیله رسماً جلوس فرمودند. لباس پلیس در نهایت جلوه و مورد دقت واقع شده بود. اجزای نظام به خوبی دفیله داده گذشتند. شلیک توپ هم علی‌الرسم بعمل آمد...».
روزنامه «اطلاعات یومیه» ۶ جمادی‌الاول ۱۳۳۳ قمری اخبار روز اول نوروز در ارک دولتی و حضور طبقات مختلف در حرم مطهر رضوی را اینگونه گزارش می‌دهد: «صبح عید نوروز، در اولین روز فیروز فرخنده سال که عید بزرگ ایرانیان و روز جمشیدی است به مبارکی و اقبال در ارک دولتی با حضور ایالت کبری علی‌الرسم سلام عام منعقد گردید. عموم طبقات نظامی از توپخانه و قورخانه و سرباز و سوار و ژاندارم‌های مالیه و هیئت اداره نظمیه با اسلحه پاکیزه و فرم‌های تازه در کمال آراستگی و شکوه حضور بهم رسانیده، پس از بروز ملاطفت و عنایت از طرف ایالت کبری، عموم طبقات مراتب دولتخواهی و خدمت‌گزاری خود را ابراز نموده، با نهایت نظم و ترتیب و ترنمات مهیج دستجات موزیک دفیله داده، مجلس سلام به دعای بقای ذات مقدس ملوکانه و ازدیاد شوکت و اقتدار سلطان جوان‌بخت اسلام پناه و استدامه دارالشوری ملی خاتمه یافت و نیز از طرف ایالت کبری به عموم صاحب‌منصبان و افراد مسکوکات طلا و نقره عطا گردید. عصر همان روز عامه طبقات نظامی و ژاندارم و پلیس به همان سبک صبح منظماً از میدان ارک حرکت کرده و به صحن مقدس رفته، به عتبه‌بوسی حضرت امام ثامن علیه آلاف التحیه و الثناء سرافزاز و نایل گردیده. بعد از صرف شربت که از طرف تولیت جلیله مهیا شده بود مراجعت نمودند، کمتر وقتی ساکنین مشهد جشنی با این شکوه و سلامی تا این حد جالب دقت دیده بودند...».
حضور زائران در «ارض اقدس» به مناسبت تقارن «رمضان و نوروز»
در روزنامه‌ها همچنین اشاره شده که در تقارن ماه مبارک رمضان و نوروز باستانی، مردم در روزها به عبادت و روزه داری و غروب تا پاسی از شب به دید و بازدیدهای نوروزی پرداخته‌اند.
روزنامه ایران درتاریخ ۲۳ رمضان المبارک سال ۱۲۹۹ قمری در باره حال و هوای عید و رمضان در خراسان و سیستان اینگونه می‌نویسد:
«بحمدالله این دو ایالت را نظم و امنیت حاصل است. نواب والا رکن‌الدوله فرمانفرمای خراسان و سیستان اوقات ماه مبارک رمضان را از یک ساعت به غروب مانده تا شش ساعت از شب گذشته مشغول رسیدگی به امورات مملکتی هستند. هوا از اول رمضان تغییر کلی یافته، مردم از روزه صدمه ندارند و آسوده خاطر در مساجد و تحت قبۀ مقدسه و آستانۀ متبرکه حضرت امام ثامن علی بن موسی‌الرضا علیه الصلوه والسلام به عبادت و طاعت الهی مشغولند...».
در ماه رمضان معمولاً زائران زیادی در مشهد بسر می‌بردند و مصادف شدن آن با نوروز بر حجم ورود مسافران می‌افزود. روزنامه «ایران» درتاریخ ۷ شوال المُکّرم سال ۱۲۹۳ قمری اینگونه نوشت:
«در ماه مبارک رمضان زوار زیادی از ممالک محروسه در مشهد مقدس جمع بودند. در اواخر رمضان هر دسته به وطن مألوف خود روانه شدند...».
این روزنامه ۲۹ رمضان ۱۲۹۸ قمری وضعیت زوار را در مشهد چنین توصیف می‌کند:
«قریب دوازده هزار نفر زوار که از ولایات به ارض اقدس مشرّف شده، در ایام رمضان‌المبارک در آستانۀ مقدسه به دعاگویی و عبادت بسر برده‌اند...».
در ۷ ذیقعده سال ۱۳۰۲ قمری در همین روزنامه آمده است:
«ماه مبارک رمضان زوار زیاد از اطراف و اکناف خراسان به زیارت مشهد مقدس آمده، تماماً از نظم امور آستانۀ مقدسه و وفور و ارزانی ارزاق و امنیت فوق‌العاده کلیۀ طرق و شوارع تعریف و اظهار شکرگزاری زیاد می‌کردند...».
روزنامه «اختر» در ماه مبارک رمضان ۱۳۰۹ قمری که همزمان با عید نوروز است پذیرایی زوّار را در حرم امام رضا (ع) اینگونه توصیف می‌کند:
«شبانه‌روزی، هفتاد من برنج طبخ شده، به زوّار و خُدّام داده می‌شود. با بزرگ و کوچک و اعلا و ادنی به کمال رأفت و مهربانی سلوک می‌فرمایند. اعلی‌حضرت اقدس همایونی مبلغی به جهت مخارج سه ماهۀ رجب و شعبان و رمضان به قرار سنوات سابقه مرحمت فرموده‌اند که مردمان محترم و زوّار را در دارالضّیافه مبارکه دعوت نمایند. روزی اقلاً دویست نفر حاضر شده صرف غذا نموده، دعاگوی ذات ملکوتی صفات شاهانه می‌شوند...».
وقوع حوادث و «تحریم» جشن‌های نوروزی
همچنین تحریم عید نوروز، به مناسبت برخی حوادث متعدد، در روزنامه‌ها ترویج می‌شده و مورد استقبال مردم قرار می‌گرفته است. روس‌ها که از سال ۱۳۲۷ قمری وارد مشهد شده بودند و اقدام قشون آن‌ها که بر مردم ظلم و ستم می‌کردند، سبب شد تا جشن‌های ملی از سوی مردم تحریم شود.
روزنامه «حبل المتین کلکته» در تاریخ۲۹ ربیع‌الثانی ۱۳۲۸ قمری در این باره اینگونه نوشت:
«قشون روس کمافی السابق در مشهد اقامت دارند هر روزه از شهر خارج شده و تا یک فرسخ از اطراف شهر را گردش می‌کنند. خراسانیان برای اقامت قشون روس مراسم عید نوروز را به کلی از صرف شیرینی و بازدید و غیره متارکه نمودند. قزاق‌ها از اجحاف و درشتی نیز فروگذار نمی‌نمایند...».
روزنامه «ایران نو» هم درتاریخ ۲ ربیع‌الثانی سال ۱۳۲۸ قمری تأیید می‌کند که رسوم عید نوروز امسال بکلی در خراسان متروک، اغلب اهالی از خریداری شیرینی امتناع ورزیدند. یا در روزنامه «شرق ایران» و به تاریخ ۷ جمادی‌الثانی ۱۳۳۶ قمری فرقه دموکرات اعلان می‌دهد که:
«برحسب پریشانی زندگانی فقرا باید اهالی شیرینی‌خوری در عید را ترک نمایند و هر کس این پیشنهاد ما را نپذیرد در ایام عید به خانه او نخواهیم رفت...».
تقارن «نوروز» و «عید فطر»
رسم سلام اعیاد نوروز و عید فطر هم از مراسمی بوده که هر ساله علاوه بر عمارت ارک دولتی، در حرم مطهرامام هشتم(ع) نیز اجرا می‌شده و دسته دسته اعیان و اشراف و مقامات حضور می‌یافتند و خلعت و پاداش از حکمران ایالت و نایب التولیه دریافت می‌کردند.
روزنامه «رعد» درتاریخ ۲۴ جمادی‌الثانی ۱۳۳۷ قمری خبر می‌دهد که:
«روز عید، والی ایالت برای سلام جلوس نمودند. رؤسای ادارات و اعیان و اشراف و طبقات نظامی و غیره برای سلام حاضر شده...» و در گزارش دیگری از اقدامات آستانه می‌نویسد:
«تنظیف ضریح مطهر چند سال بود به عهده تعویق افتاده بود. شب یکشنبه با حضور والی ایالت و علما، تنظیف بعمل آمد. تولیت قرآن خط مبارک حضرت‌امیرالمؤمنین (ع) را که دو سال قبل از بادکوبه به قیمت گزاف خریده بودند و با مخارج زیاد وارد شده با حضور امنای آستانه و حضار زیارت و پس از زیارت در ضریح مطهر گذاردند...».
گاهی هم به مناسبت‌های ملی و مذهبی اقدامات مثبتی از سوی حکومت صورت می‌گرفته است. روزنامه «رعد» در ۶ شوال ۱۳۳۴ قمری بمناسبت عید سعید فطر نوشت:
«روز عید فطر بر حسب معمول در ارک سلام منعقد گردید و رسم سلام و شلیک توپ از هر جهت بعمل آمد، از طرف والی ایالت مقرر شد نان را یک من دویست دینار ارزان نمایند...». گزارشی از همین روزنامه در ۱۸ رجب ۱۳۳۸ قمری بخشش عده‌ای از زندانیان و آزادی آن‌ها را خبر می‌دهد:
«نظر به پیشامد تجدید سال و وصول عید نوروز از طرف اداره نظمیه حکم مرخصی یک عده از محبوسینی که تقصیرات آن‌ها نسبتاً کم و بعلاوه در مقابل تقصیرات خود به اندازه‌ای مجازات دیده و محبوس بوده‌اند، صادر شده است. این عده مرخص شده بالغ بر ده نفر است...».
تقارن «روز سیزده نوروز» و «ماه مبارک رمضان»
روزنامه‌ها همچنین درباره مراسم سیزده نوروز توصیف می‌کنند که مردم با زبان روزه به طبیعت پناه می‌برند روزنامه «نوبهار» درتاریخ ۶ ربیع‌الثانی ۱۳۲۹ قمری نوشت:
«روز سیزده عید نوروز که با روزهای دیگر ابداً تفاوتی نداشت و هیچ علامت و آثار تاریخیه را هم مساوی نبود مردم دسته دسته به همان عادت قدیمی از شهر خارج شده، کوه و دشت از جمعیت مملو گشت! مخصوصاً کوهسنگی که بواسطه نزدیکی و هیولای صورتی بیشتر جلب توجه عامه را کرده بود...».
روزنامه «رعد» در ۶ شوال ۱۳۳۴ قمری خبر می‌دهد:
«اداره نظمیه برای حفظ انتظامات در شهر و خارج شهر تمام احتیاطات لازمه را نموده و از روز ۱۲ حمل تمام دکاکین را ممهور و مفتش گماشتند که در دو روز ۱۲ و ۱۳ حمل به هیچ کس از اتباع داخله و خارجه نفروشند. خوشبختانه هوا هم با حفظ انتظامات مساعدت نموده و از صبح روز سیزده عید تا ظهر روز چهاردهم متوالیاً برف و باران آمده و باد سختی میوزید و شدت برودت هوا به منتها درجه سختی رسید که هیچ مجال تفریح برای مردم نداد و در نتیجه به هیچوجه اتفاق سوء یا خلاف نظمی نیفتاد...».
نظر شما