تعداد زیادی از زائرانی که به حرم ثامن‌الحجج(ع) مشرف می‌شوند، کسانی هستند که افزون بر شوق زیارت، تعهد ادای نذر نیز دارند و با همین هدف، گاه هزاران کیلومتر را برای رسیدن به این جایگاه عرش‌نشان طی می‌کنند. بنابراین، ادای نذر به نوعی عرض ارادت هم است و حتی برخی آن را مکمل زیارت نیز فرض می‌کنند. برخلاف وقف که جنبه مالی دارد و باید براساس یک مسیر مشخص حقوقی و فقهی شکل بگیرد، نذر تنها تعهدی است که میان بنده و خداوند ایجاد می‌شود و ضمانت اجرای آن، همان تعهدی است که بر دل و زبان ناذر گذشته. بنابراین، نذر لزوماً اقدامی مالی نیست و می‌تواند در شکل‌های گوناگون و در قالب‌ خدمات متفاوت شکل بگیرد و پایه و اساس تحولات جزئی و تأثیرگذار بسیاری باشد. آنچه در ادامه مورد بررسی قرار می‌دهیم، نه فقط مرور مختصر تاریخ نذر در حرم مطهر رضوی، بلکه چشم‌اندازی به تنوع نذورات در گستره این تاریخ هزارو ۲۰۰ ساله نیز است.

قدیمی‌ترین قالب‌های نذر شناخته شده

قدیمی‌ترین نذرهای حرم مطهر رضوی که امروزه قادر به شناسایی آن‌ها هستیم، عموماً حالت مالی نداشته‌اند. ابونصر مؤذن نیشابوری که نام و حکایت او در کتاب شریف «عیون‌اخبارالرضا(ع)» آمده و ظاهراً پیش از سال ۳۵۰ قمری می‌زیسته، نمونه خوبی در این زمینه‌ است. او در پی بروز بیماری، نذر کرده بود در صورت بهبود، به قرائت قرآن و اذان‌گویی در حرم مطهر رضوی بپردازد و چون این نذر برآورده شد، در جوار مضجع شریف امام رضا(ع) بیتوته کرد و نخستین مؤذن و قاری حرم ثامن‌الحجج(ع) شد. نمونه قابل ارائه دیگر در این زمینه، حمزه مصری است که براساس نذر خود، بیش از ۶ هزار کیلومتر را از مصر تا مشهد پیمود و به زیارت امام رضا(ع) نائل شد و در بیتوته شبانه‌اش شاهد کراماتی بود که شیخ صدوق آنها را در «عیون اخبارالرضا(ع)» نقل کرده‌است. نذرهایی از این قبیل را می‌توان علی‌حده در تاریخ حرم مطهر رضوی یافت؛ نذرهایی مانند خدمت در حرم مطهر (جاروکشی، کفشداری و ...)، عبادت‌های فردی خاص در این مکان مقدس و مواردی مانند آن. این نذرها معمولاً فاقد بار مالی بوده‌اند و هنوز هم در میان مردم جریان دارند و مسیری برای دریافت انوار قدسی و الطاف حضرت حق هستند.

نذرهای عمرانی

نذرهای دارای بار مالی هم در تاریخ حرم مطهر تنوع بسیار زیادی داشته و دارند. در حوزه عمرانی، ساخت کاشی یک مثال قابل بررسی است. کاشی‌های سنجری یا زرین‌فام که در محدوده سال‌های منتهی به ۶۱۲ قمری و پیش از حمله مغول به ایران ساخته و در محراب و پایین‌پای روضه منوره نصب شده، نمونه‌هایی قابل عرضه در این زمینه است. این کاشی‌ها، ظاهراً با نیت نذر و توسط عبدالعزیز بن آدم، ملقب به «حسام‌الدوله» از رجال خوارزمشاهی، ساخته و در حرم مطهر رضوی نصب شده‌اند. پس از آن‌ها نیز کاشی‌های جدید با الگوهایی یکسان و مزین به آیات قرآن، احادیث و البته نام ناذران، بر دیوارهای روضه منوره نصب شده و بقا یافته است. البته بخش مهمی از کاشی‌های ادوار بعدی از محل درآمد موقوفات مطلقه تهیه و نصب شدند، اما باز هم رویکرد نذر در تزئین با کاشی، در تمام ادوار تاریخ حرم مطهر برقرار بود. کتیبه نستعلیق و بسیار زیبای ایوان تلگراف‌خانه (شمالی) در صحن نو (آزادی) یک نمونه قابل بررسی است که در اواخر دوره قاجار، با نذر مستشارالملک ساخته و نصب شد و در ردیف بهترین کتیبه‌های نستعلیق حرم مطهر قرار دارد. نقاشی هم یکی از زمینه‌های نذر برای امور عمرانی و تزئین اماکن متبرکه بوده‌است. یکی از معروف‌ترین نمونه‌های چنین نذری را باید در تاریخ تزئینات زیر گنبد مطهر بجوییم؛ زمانی که آقاحسن نقاش، شاگرد کمال‌الدین بهزاد و از نقاشان نامی مکتب هرات، در دوره شاه طهماسب یکم صفوی زیر گنبد را با زیبایی تمام نقاشی کرد و در پایان آن بیتی از خود را در حاشیه نقاشی به یادگار گذاشت و نوشت: «حَسَن به گرد درت گشته بر طریق طواف / تو کعبه‌وار همه حاجتش روا کردی». امروزه از آن نقاشی و این شعر پراحساس نشانی باقی نیست؛ اما میرمنشی قمی در کتاب «گلستان هنر» آن را ثبت و به نسل‌های آینده منتقل کرده‌است.

استفاده از ظرفیت نذر برای تزئین، در شاخص‌ترین نماد بیرونی حرم مطهر رضوی یعنی گنبد طلا نیز نمود بارزی دارد. ابتدا شاه طهماسب یکم براساس نذر پس از غلبه بر ازبک‌ها، عرقچین یا آهیانه گنبد را طلا کرد و حدود ۵۰ سال بعد، شاه عباس یکم بدنه گنبد را پس از اخراج دوباره ازبکان طلاپوش کرد. این دو عملیات عمرانی و تزئینی، در قالب نذر به مرحله اجرا درآمد و هزینه آن نیز به عنوان نذورات در اختیار آستان‌قدس قرار گرفت. جالب اینجاست که سنت استفاده از ظرفیت نذر در این زمینه، در ادوار بعدی هم دنبال شد؛ نادرشاه افشار پس از فتح هرات، ایوان امیرعلیشیر نوایی و مناره کنار آن را طلاپوش کرد و در عهد قاجار نیز کاشی‌های صحن عتیق با تکیه بر نذورات تعویض یا تعمیر شد.

نذر ضریح؛ یک نمونه ویژه

یکی از مهم‌ترین بخش‌های حرم مطهر رضوی که با اتکا به ظرفیت مالی نذر تعمیر، توسعه و جایگزینی‌های متعددی را به چشم دیده، ضریح مطهر امام رضا(ع) است. به استثنای ضریح جواهرنشان (مرصّع) نادری که حالت موقوفه دارد و امروزه در سرداب مطهر، بر مرقد پاک امام رضا(ع) قرار گرفته‌است، دیگر ضریح‌های حرم مطهر رضوی به نوعی حاصل استفاده از ظرفیت مالی نذر و بهره‌مندی از نذورات بوده‌اند. نخستین ضریح یا ضریح شاه‌طهماسبی، براساس نظر فرمانروای صفوی و با چوب ساخته شد. ضریح دوم از فولاد جوهردار، نذر شاه‌عباس یکم صفوی بود. ضریح سوم یا «شیر و شکر» را مرحوم ابوالحسن حافظیان و تنی چند از متمولان با مشارکت آستان قدس رضوی ساختند. اما ضریح امروزی یا ضریح «سیمین و زرین» از نظر وابستگی به ظرفیت نذر، یک استثنای ویژه تاریخی است. در زمان ساخت این ضریح (حدود سال ۱۳۷۳ خورشیدی) تصمیم بر این شد که هزینه مربوط به آن از صندوق عمومی نذورات حرم مطهر تأمین شود تا همه زائران، صرف‌نظر از میزان تمکن مالی و با هر میزان مالی که نذر حرم مطهر کرده‌اند، در این اقدام مشارکت داشته‌باشند.

نذرهای اطعام

بخش دیگری از ظرفیت نذر در تاریخ آستان‌قدس رضوی که احتمالاً از دوره‌های اولیه تاریخ این مکان مقدس وجود داشت، به موضوع اطعام اختصاص داده می‌شد. هرچند سندی در این‌باره وجود ندارد، اما به نظر می‌رسد برنامه اطعام از دیرباز و با محوریت اطعام نیازمندان در حرم مطهر رضوی برقرار بوده‌است. در دوره صفویه تا قاجار، پخت «آش فقرا» (ترکیبی از گوشت گاو، نخود، عدس، برنج، نمک و فلفل) با استفاده از ظرفیت نذورات، در حرم مطهر رضوی رایج بود و تقریباً در تمام سال، مستمندان بدون محدودیت از آن استفاده می‌کردند. هر چند این رویکرد در دوره پهلوی منسوخ شد، اما مردم به شکل‌های گوناگون و براساس سنت، آداب و رسوم خاص خودشان موضوع نذر را در حریم حرم مطهر رضوی دنبال می‌کردند. پخت «شله مشهدی» در روزهای آخر ماه صفر یا به قول مشهدی‌های قدیم «چهل و هشتم» یکی از روش‌های تداوم این شیوه در مشهد و اطراف حرم مطهر بود. در سال‌های پس از پیروزی انقلاب و با توجه ویژه به مأموریت رسیدگی به امور زائران و مجاوران نیازمند، برنامه اطعام با جدیت بیشتر احیا شد و امروزه، به‌خصوص در ماه مبارک رمضان و عمدتاً با استفاده از ظرفیت نذر، هزاران نفر در حرم مطهر رضوی پای سفره افطاری می‌نشینند. افزون بر این‌ها، آستان قدس در سال‌های اخیر موضوع سبدهای معیشتی را هم در دستورکار قرار داده‌است. این رویکرد به‌ویژه در ایام شیوع بیماری کرونا، جلوه و جایگاه بهتری پیدا کرد.

علاوه بر نذرهایی که به آن‌ها اشاره کردیم، قالب‌های موضوعی دیگری هم برای این سنت قدیمی در حرم مطهر رضوی مورد توجه قرار گرفته‌است. نهضت «همه خادم‌الرضاییم» یکی از عوامل تقویت این رویکرد در میان علاقه‌مندان به ساحت قدسی علی بن موسی الرضا(ع) بوده‌است. در حال حاضر، قالب نذورات، افزون بر جنبه‌های مالی، به حوزه‌هایی مانند خدمات پزشکی، مشاوره‌ای، تحصیل، ورزش، امور فرهنگی و... نیز توسعه یافته و چشم‌اندازی درخشان را پیش روی این حوزه قرار داده‌است.