در ابتدای ماه ربیع‌الاول و «لیلةالمبیت» این ایثار بی‌نظیر و فداکاری بی‌بدیل امیرالمؤمنین علی(ع) در آن شب سرنوشت‌ساز، فراتر از حفظ یک رسالت، بنیان‌گذار تمدنی شد که افق‌های روشن آینده بشریت را نوید می‌دهد. شخصیتی که به گواه تاریخ و روایات، جامع فضائل بی‌کران و خصائص انبیای الهی بوده، گنجینه‌ای از کمالات انسانی را به نمایش می‌گذارد که کلید حل بسیاری از معضلات امروز و معمار فردای متعالی اسلام است. در دنیای پرچالش امروز که نیاز مبرم به الگوهای عملی برای ایستادگی، بصیرت و ساخت جامعه‌ای متعالی داریم، بازخوانی ابعاد وجودی ایشان نه تنها راه‌گشای معضلات فردی و اجتماعی، بلکه قطب‌نمای ما برای حرکت به سوی تمدن نوین اسلامی و تحقق آرمان‌های الهی است.به همین منظور و در پرتو این ایام مبارک، گفت‌وگویی با آیت‌الله سید ابوالفضل طباطبایی اشکذری، کارشناس دینی و از اساتید برجسته نهج‌البلاغه‌پژوهی انجام داده‌ایم تا ابعاد بیشتری از این جایگاه رفیع و نقش آن در ترسیم آینده‌ای درخشان را مورد بررسی قرار دهیم.

جایگاه بی‌نظیر و فضائل بی‌کران امیرالمؤمنین(ع)

آیت‌الله طباطبایی اشکذری با اشاره به فضائل بی‌شمار امیرالمؤمنین(ع) بیان می‌کند: مناقب و کمالات عدیده‌ای درباره حضرت علی بن ابیطالب(ع) نقل شده است. این فضائل که عنایت الهی است، وجود ایشان را به شخصیتی کم‌نظیر، بلکه بی‌نظیر در عالم آفرینش بدل کرده است. تا جایی که شخصیتی غیرمسلمان خطاب به دنیا گفته است: «ای دنیا، چه می‌شود بر تو اگر هر آنچه در خود داری را گردآوری و هزینه نکنی، همه را متراکم کنی تا در هر زمان، یک علی را با عقل و فهمش، زبانش و ذوالفقارش به جامعه ارزانی داری؟».
در مجموع، پنج روایت مختلف وجود دارد که با کنار هم قرار گرفتن آن‌ها، ۲۱ خصلت و ویژگی از ۱۲ پیامبر الهی در وجود علی بن ابیطالب(ع) معرفی می‌شود. این روایات بیان می‌کنند هر شخصی می‌خواهد به آدم(ع)، یوسف(ع)، یعقوب(ع) و... نگاه کند، باید به علی(ع) بنگرد. به عنوان مثال، برای دیدن خصلت‌های آدم(ع)، ابراهیم(ع) یا نوح(ع) (اشاره به ویژگی‌های خاص پیامبران) به علی(ع) نظر کنید. از این ۲۱ خصلت، پس از حذف موارد تکراری، ۱۸ ویژگی منحصربه‌فرد از ۱۲ پیامبر در وجود علی(ع) جمع شده است. این خصائص عبارت‌اند از: بینش و خلق، علم و دانش، خلت و دوستی با خدا، حلم و بردباری، سخاوت و بخشندگی، مناجات، هیبت، زیرکی، زهد، سیره و سنت، عبادت و بندگی، تقوا، اراده و عزم، نرمش و نرم‌خویی، بهجت و چهره خوشحال، قوت و نیرومندی و جمال و زیبایی. تجمع این ۱۸ خصلت از ۱۲ پیامبر در وجود امیرالمؤمنین(ع)، خود نیازمند تحلیل عمیق است تا اسرار و اهمیت این جایگاه بی‌بدیل روشن شود.

امیرالمؤمنین(ع)؛ گنجینه دانش و مفسر بی‌بدیل قرآن

آیت‌الله طباطبایی اشکذری در ادامه به یکی از فضائل کلیدی امیرالمؤمنین(ع) که همان نزدیکی بی‌بدیل ایشان با رسول‌الله(ص) است اشاره کرده و توضیح می‌دهد: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه قاصعه نهج‌البلاغه به این جایگاه چنین اشاره می‌فرماید: «وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله) بِالْقَرَابَةِ الْقَرِیبَةِ وَ الْمَنْزِلَةِ الْخَصِیصَةِ...» یعنی شما از منزلت من در نزد رسول‌الله(ص) آگاه هستید، هم از نظر خویشاوندی و هم از نظر حرمت خاصی که برای من می‌شناخت. من خردسال بودم که مرا در کنار خود می‌نشاند و بر سینه خود می‌چسباند و بوی خوش خود را به مشام من می‌رسانید. این ارتباط عمیق تا جایی بود که هرگاه آیه‌ای نازل می‌شد و علی(ع) حضور نداشت، پیامبر(ص) آن را برای ایشان حفظ و سپس بازگو می‌کرد. تا آنجا که خطاب به امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «إِنَّکَ تَسْمَعُ مَا أَسْمَعُ وَ تَرَی مَا أَرَی» یعنی تو آنچه را من می‌شنوم، می‌شنوی و آنچه را من می‌بینم، می‌بینی. این سخن نشان‌دهنده جایگاه رفیع امام علی(ع) به عنوان محرم اسرار وحی الهی است.
این استاد حوزه ادامه می‌دهد: امیرالمؤمنین(ع) در خطبه ۲۳۶ نهج‌البلاغه به یکی دیگر از مناقب برجسته خود که ارتباط تنگاتنگی با پیامبر(ص) دارد، اشاره می‌فرماید. این فضیلت، مشارکت ایشان در مسیر پرخطر هجرت پیامبر اکرم(ص) از مکه به مدینه است. هجرت پیامبر(ص) که در آغاز ماه ربیع‌الاول صورت گرفت، داستانی مفصل و پرفراز و نشیب دارد که با واقعه «لیلةالمبیت» آغاز شده و به ورود ایشان به مدینه، اقامت در قبا و سپس تأسیس مسجدالنبی(ص) منتهی می‌شود.
وی در تشریح واقعه لیلةالمبیت توضیح می‌دهد: ماجرای لیلةالمبیت از آنجا آغاز می‌شود که پیامبر اکرم(ص) به امر الهی مأمور به هجرت از مکه به مدینه شدند. در این میان، سران قبایل قریش که از نفوذ پیامبر(ص) و گسترش اسلام به‌شدت احساس خطر می‌کردند، توطئه‌ای همگانی چیدند تا ایشان را به شهادت برسانند. نقشه این بود که گروهی از افراد قبایل مختلف، به‌طور همزمان به خانه پیامبر(ص) حمله کرده و ایشان را به قتل برسانند. در این شرایط حساس، پیامبر(ص) به امر الهی مأمور می‌شوند شبانه از خانه خارج شده و فردی را به جای خود در بستر بخوابانند تا جان ایشان از گزند دشمنان در امان بماند.

لیلةالمبیت؛ اوج ایثار امیرالمؤمنین(ع) و تضمین بقای رسالت

آیت‌الله طباطبایی اشکذری در ادامه عنوان می‌کند: واقعه لیلةالمبیت که هم در منابع شیعه و هم سنی نقل شده، اوج فداکاری امیرالمؤمنین(ع) را به تصویر می‌کشد. مرحوم شیخ مفید در کتاب ارزشمند ارشاد خود، این واقعه را از مناقب بزرگ امیرالمؤمنین(ع) برمی‌شمارد. ایشان نقل می‌کند پیامبر(ص) برای خروج پنهانی و بی‌خطر از مکه، تنها به امیرالمؤمنین(ع) اعتماد کرده و خبر را به او سپردند و از او خواستند آن را پنهان کند. امیرالمؤمنین(ع) با پوشیدن لباس پیامبر(ص) و خوابیدن در بستر ایشان، جان خود را در راه خدا و پیامبرش فدا کرد تا سلامت رهبر جامعه تضمین شود.این کارشناس دینی تصریح می‌کند: شیخ مفید(ره) تأکید می‌کند امام علی(ع) جانش را با خدا معامله کرد در اطاعت از امر پیغمبر(ص) و این ایثار امیرالمؤمنین(ع)، عامل اصلی نجات رسول خدا(ص) و حفظ خون و بقای ایشان بود تا بتوانند رسالتشان را به پایان برسانند. اگر امیرالمؤمنین(ع) و فداکاری ایشان نبود، پیامبر خدا(ص) هرگز نمی‌توانستند به تبلیغ و دعوت بپردازند و امر و بقای ایشان دوام نمی‌یافت و حسودان و دشمنان بر ایشان چیره می‌شدند. مهم‌ترین امر، حفظ جان رهبر جامعه است و وقتی او ماند، می‌تواند مردم را به منزل مقصود برساند. این منقبت، از بزرگ‌ترین فضائل امیرالمؤمنین(ع) است که به فرموده شیخ مفید، هیچ‌کس در تاریخ اسلام، چه از صحابه و چه غیر آن، یارای دستیابی به آن را نداشت. در تأیید این ایثار بی‌نظیر، آیه ۲۰۷ سوره بقره نازل شد: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ» از مردم کسی است که جانش را برای خشنودی خدا می‌فروشد [مانند امیرالمؤمنین(ع)] و خدا به بندگان مهربان است.

جامعیت خصائص انبیای الهی در وجود امیرالمؤمنین(ع)

وی ادامه می‌دهد: داستان لیلةالمبیت از مهم‌ترین و ریشه‌دارترین نقاط عطف در زندگی امیرالمؤمنین(ع) است که منشأ بسیاری از فضائل اکتسابی ایشان محسوب می‌شود. این واقعه، اوج ایثار و فداکاری ایشان را نشان می‌دهد؛ جایی که با طیب خاطر و اطمینان قلب، خود را فدایی امام و رهبر جامعه قرار داد، بی‌آنکه اطمینانی از سلامت خویش داشته باشد. این اقدام، گواه ایمان والای امیرالمؤمنین(ع) به خدا و پیامبر(ص) بود، چنان‌که سعید بن مسیب از امام سجاد(ع) در کتاب کافی نقل می‌کند که فرمود: «پیغمبر(ص)، علی(ع) را در اموری جانشین کرد که هیچ‌کس جز او نمی‌توانست آن‌ها را انجام دهد». اهمیت این فداکاری تا آنجا بود که روایت شده وقتی امیرالمؤمنین(ع) بر بستر پیامبر(ص) خوابید، جبرئیل کنار سر و میکائیل کنار پایش ایستادند و جبرئیل ندا داد: مبارک باد! چه کسی مثل تو است؟ خدا به سبب تو بر ملائکه‌اش مباهات می‌کند. این واقعه، نمادی از انس عمیق و همیشگی امیرالمؤمنین(ع) با رهبر جامعه است.آیت‌الله طباطبایی اشکذری در پایان می‌گوید: پس از هجرت پیامبر(ص) و در طول چند روزی که امیرالمؤمنین(ع) در مکه ماند تا امانت‌ها را جمع‌آوری کرده و به پیامبر(ص) در مدینه بپیوندد، این فراق، دلتنگی‌هایی را برای او به همراه داشت، اما با اشتیاق کامل، همان راه پیامبر(ص) را دنبال کرد؛ چنان‌که در خطبه ۲۳۶ نهج‌البلاغه می‌فرماید: «من همان راه پیامبر(ص) را دنبال کردم». این ایثار و فداکاری در لیلةالمبیت، عامل اساسی نجات و هدایت و آینده اسلام بود؛ چرا که اگر پیامبر(ص) سالم نمی‌ماندند، هرگز داستان‌های مدینه، تشکیل حکومت اسلامی و توسعه اسلام تا به امروز محقق نمی‌شد. از این رو، اهتمام کنونی جامعه بر حفظ جان و جایگاه رهبری و مقدم داشتن اصل ولایت فقیه، درسی بنیادین از لیلةالمبیت است؛ رویکردی که در حقیقت، امتداد همان فداکاری تاریخی است و پایداری و شکوفایی آینده اسلام و انقلاب را تضمین می‌کند.