تهران امروز: در آخرین روزهای تابستان سال‌جاری بخشی از سرزمینهای تحت حاکمیت جمهوری تاجیکستان در سکوتی رسانه‌ای به جمهوری خلق چین الحاق گردیده است. این مسئله با تاخیری چند روزه، طی روزهای اخیر رسانه‌ای گشته است. بر این اساس اعلام شده است که در روز 29 شهریور سال‌جاری در حضور مقامات عالیرتبه نظامی دو کشور بیش از یک درصد از خاک تاجیکستان از این کشور جدا و به جمهوری خلق چین افزوده شده است. پارلمان ملی تاجیکستان نیز در ماه مرداد با رای خود بر این جداسازی مهر تایید زده بود. بدین‌ترتیب 1142 کیلومتر مربع از از وسعت 143 هزار کیلومتری تاجیکستان کاسته شده است. این تبادل سرزمینی بازتابهای متفاوتی در داخل و خارج تاجیکستان ایجاد کرده است. آنچه که در این نوشتار کوتاه مورد بررسی قرار خواهد گرفت بررسی این مسئله از منظر جغرافیای تمدنی ایران در منطقه آسیای مرکزی است.
تحلیل رخداد
تاجیکستان یکی از کشورهای واقع در آسیای مرکزی و هم‌مرز با جمهوریهای قرقیزستان، ازبکستان، افغانستان و چین است که از سال 1991 بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به عنوان کشوری مستقل اعلام وجود کرده است. این کشور از نظر تاریخی و تمدنی یکی از زیرمجموعه‌های ایران فرهنگی محسوب می‌گردد که در مقاطعی از تاریخ جزئی از امپراتوریهای گسترده ایرانی از جمله هخامنشیان و سامانیان بوده است. هم‌پیوستگی و ارتباطات سیاسی، جغرافیایی و فرهنگی با ایران تا سال 1826 و تصرف آن توسط روسیه ادامه داشته است. از این زمان تاجیکستان به بخشی از امپراتوری گسترده روسیه و سپس اتحاد جماهیر شوروی تبدیل می‌شود. در دهه‌های آغازین روی کار آمدن کمونیستها، تلاش ایرانیان در تبعیدی همچون ابوالقاسم لاهوتی که در دوشنبه زندگی می‌کردند در تاسیس جمهوری تاجیکستان در داخل شوروی کارگر افتاد. اما همچنان بخش عمده‌ای از شهرها و مناطق تاجیک زبان در جمهوریهای ازبکستان و قرقیزستان باقی ماندند.
مناقشات مرزی
پس از فروپاشی شوروی ترتیبات مرزی میان جمهوری‌ها به صورت پیشین باقی ماند و تاجیکها نه تنها نتوانستند مناطق مورد ادعای خود را بازپس گیرند بلکه به دلیل فقدان توان کافی دولت این کشور در برابر قدرت دولت‌های همسایه همواره با ادعاهای مرزی همسایگان خود (به‌غیر از افغانستان) مواجه گردیدند. این مسائل حتی باعث وقوع مناقشات مرزی چند ساله میان تاجیکستان و ازبکستان در حد فاصل سال‌های 1992 تا 1997 شد به نحوی که سرانجام پس از پنج سال سرزمینهای حائل میان دو کشور به میدان مینی تبدیل شد که هنوز آثار و تبعات آن پابرجاست. اما چندی بعد چینی‌ها نیز که از آغاز اعلام استقلال جمهوری تاجیکستان، روابط بسیار گسترده اقتصادی و سیاسی را با این کشور آغاز کرده بودند با استناد به روابط تاریخی خود با روسیه تزاری بر اساس توافقنامه «مرغیلان نو» در سال 1884 مدعی حاکمیت بر بخشی از سرزمینهای تحت حاکمیت تاجیکستان شدند. جالب آنجاست که این ادعای چینی‌ها شامل 20 درصد از کل سرزمین تاجیکستان بود.
سیاست‌های موازی چین
چینی‌ها به‌طور همزمان برای دستیابی به ادعاهای سرزمینی و نیز تبدیل تاجیکستان به یکی از بازارهای مصرف خود، از یکسو به افزایش کمکهای اقتصادی و مالی به تاجیکستان دست زدند و از سوی دیگر بر حجم فشارهای سیاسی خود بر این جمهوری کوچک افزودند. در حوزه اقتصادی حجم مبادلات طرفین از 755 میلیون دلار در سال 2007 به یک میلیارد و 250 میلیون دلار در سال 2010 رسید. بدین‌ترتیب نیمی از سرمایه‌گذاری‌های مالی و اقتصادی چین در آسیای مرکزی به تنهایی در تاجیکستان سرمایه‌گذاری شده است. در همین زمان تعداد شرکت‌های بزرگ چینی در این کشور سیر صعودی به خود گرفته و چینی‌های مهاجر و کارگر هم به اقلیتی قابل توجه در تاجیکستان تبدیل شده‌اند. خط راه‌آهن چین –تاجیکستان اقدام اقتصادی قابل توجه دیگر چینی‌ها طی سالیان اخیر بوده است. پس در زمانی که تاجیکستان به عنوان کشوری دور افتاده و فاقد جاذبه‌های سیاسی و اقتصادی کافی برای کشورها و قدرتهای مهم منطقه‌ای (مانند روسیه، ایران و ترکیه) و فرامنطقه‌ای (آمریکا و اتحادیه اروپا) محسوب می‌شود این چین بوده است که توانسته است از خلأ حضور دولت‌های رقیب برای افزایش حضور و پیشبرد منافع خود در این کشور استفاده کند.
واکنش‌های داخلی
در خصوص توافق صورت گرفته هنوز کشورهای منطقه واکنش خاصی از خود نشان نداده‌اند اما در سطح داخلی شاهد ابراز مواضع متفاوت و کاملاً متضادی هستیم. از یکسو دولت این کشور این توافق را نوعی پیروزی قلمداد کرده است و از سوی دیگر احزاب اپوزیسیون و منتقد دولت این اقدام دولت را تقبیح کرده‌اند. در همین زمینه و در حمایت از این مسئله «همراه خان ظریفی» وزیر امور خارجه تاجیکستان در برابر رسانه‌های همگانی اعلام کرده است منطقه مورد ادعای چین که از سال‌های دور بر سر آن اختلاف بود، حدود 28.5 هزار کیلومتر مربع یعنی 20 درصد خاک تاجیکستان است، در حالی‌که طبق توافق صورت گرفته میان دو کشور تنها حدود یک هزار کیلومتر در اختیار چین قرار می‌گیرد لذا باید این توافق را نوعی پیروزی برای دولت به حساب آورد. همچنین سهراب شاریپوف، مدیر مرکز مطالعات استراتژیک ریاست‌جمهوری تاجیکستان، این توافق را نوعی گام به پیش ارزیابی کرده است و افزوده است: «مناقشه مرزی بر سر بخش شرقی تاجیکستان در گستره‌های منطقه خودمختار گورنو- بدخشان به 100 سال پیش برمی گردد. اگر چین (طی جنگ داخلی دهه 1990) نیروهایش را به خاروگ فرستاده بود، هیچ‌کس در تاجیکستان در برابر آنها مقاومت نمی‌کرد. در آغاز چین بر سر انتقال 28,500 کیلومتر مربع پافشاری می‌کرد اما دست آخر ما تنها 1,100 کیلومتر مربع را واگذار کردیم. اگر ما این سرزمین را (اکنون) واگذار نمی‌کردیم، قادر به مقاومت در برابر فشار چیندر آینده نمی‌بودیم.»اما در مخالفت با این موضوع برخی از رسانه‌ها و شخصیتهای تاجیک نیز اعلام موضع کرده‌اند. روزنامه امروزنیوز با لحنی انتقادی در یادداشتی، قضاوت در مورد واگذاری بیش از یک‌هزار کیلومتر مربع از خاک این کشور به چین را به تاریخ سپرد. نویسنده این سرمقاله ادامه داده است که در بیست سال آینده مقامات امروزین تاجیکستان چه جوابی را به سوالات منتقدین خواهند داد؟ همچنین محی‌الدین کبیری رهبر حزب رنسانس اسلامی تاجیکستان، گفته است که این عهدنامه ناقض ماده هفت قانون اساسی است و هشدار داده است که این رویه می‌تواند به آنجا بینجامد که سایر کشورها هم مناقشات بر سر قلمرو را با تاجیکستان را شروع کنند. یکی از مورخین برجسته تاجیک به‌نام حاتمه علیف نیز در مقاله‌ای نوشته است که تاجیکستان اکنون مجبور به رویارویی با مناقشات مرزی پیچیده تری با ازبکستان و قرقیزستان خواهد بود.
چشم انداز پیش رو
بدین‌ترتیب باید گفت غفلت سایر قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای نسبت به تحولات و وقایع موجود در تاجیکستان باعث نوعی یکه تازی و نفوذ و حضور بلامنازع برای چین در این کشور شده است. این مسئله برای ایران که تاجیکستان به نوعی ادامه گستره جغرافیای تمدنی‌اش از منظر تاریخی – فرهنگی محسوب می‌شود دارای اهمیت بیشتری باید باشد و به نظر می‌رسد در عرصه سیاست خارجی نیاز به نوعی بازنگری برای اهمیت قائل شدن بیش از پیش در قبال تحولات موجود و مرتبط با کشورهای آسیای میانه باید بود. اما برای تاجیکها پیامد احتمالی دیگر افزایش و تقویت ادعاهای مرزی توسط دولت ازبکستان در برابر تاجیکستان خواهد بود. اقدام پارلمان و دولت تاجیکستان، ازبک‌ها را مصرتر برای پیگیری ادعاهای مرزی خود خواهد کرد و در رابطه با چین نیز این امکان وجود دارد که چینی‌ها پس از مدتی بخشی دیگر از ادعاهای خود را برای جداسازی قسمتی دیگر از خاک تاجیکستان مجدداً مطرح کنند.
نظر شما